حجت الاسلام محسن ادیب بهروز، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و کارشناس مسایل حج در گفتگو با خبرنگار قران و معارف خبرگزاری شبستان گقت: ما در موضوع حج، اغلب با دو واژه «حج» و «معنویت» روبرو هستیم. معنایی که غالبا در متون دینی از «حج» وجود دارد شامل دو دیدگاه متفاوت است. گاهی به مجموعه اعمال حج از ابتدا تا انتها که به صورت یک پازل کامل و جدایی ناپذیر انجام می شود عنوان «حج» اطلاق می شود و چنانچه قطعه ای از این پازل جدا گردد نمی توان آن را حج نامید. اما در نگاه دوم به تک تک این اعمال یعنی احرام، طواف، سعی و صفا و مروه، مشعر و منا و ... عنوان «حج» داده می شود که در این دیدگاه، نگاه متون به خود عمل است.
وی افزود: این بدان معناست که ضمن آنکه نباید قطعات پازل حج را از هم جدا دید، اما از سوی دیگر این اعمال به خودی خود نیز حامل یک نتیجه مستقل هستند. یعنی اگر حاجی احرام درستی داشته باشد آثار ویژه ای به دست می آورد هرچند عرفات را کامل و صحیح درک نکند یا به عنوان مثال اگر عرفات او کامل باشد ولی مشعر آن اثر ویژه خود را در حاجی ایجاد نکند، به هر حال وی از آثار عرفات بهره مند می شود.
بنابراین اینگونه نیست که اگر یک عمل ناقص بود سایر اعمال نیز بی ثمر باشد. بلکه هم تک تک اعمال حج آثار مستقلی دارند و می توان رابطه آنها را با معنویت به صورت مستقل سنجید و هم مجموع آنها با هم در یک چینش منظم، نتایجی را به دست می دهند که در یک نگاه کلی و مجموعی نیز می توان آثار خاصی را مشاهده کرد.
این کارشناس مسایل حج تصریح کرد: واژه «معنویت» نیز در منابع کهن حدیثی و اخلاقی در دو معنا به کار برده شده در یک نگاه منظور از معنویت اعمالی مانند تلاوت قرآن، گفتگو با خالق در قالب دعا و مناجات یا زیارت امامان و پیامبران است و در نگاهی دیگر توجهی به اعمال نمی شود بلکه حالت فرد مدنظر می باشد.
یعنی انسان حالتی دارد که به سمت گناه نمی رود و میل و رغبتی به گناه ندارد بلکه ارتباط، انس و رغبت او نسبت به خدا زیاد است که در این شرایط گفته می شود این فرد حالت معنوی دارد.
بنابراین گاهی منظور ما از معنویت یک «عمل معنوی» است و گاه منظور فردی است که دارای حالت بازدارندگی نسبت به مخالفت با اوامر الهی است.
حجت الاسلام ادیب با بیان این که در حج هم معنویت به معنای اول و هم معنویت به معنای دوم را می توان دید، خاطرنشان کرد: حج یک ویژگی خاص دارد که وقتی به صورت مجموعه به آن نگاه می کنیم هم می تواند معنویت به مفهوم اول را ایجاد کند و هم می تواند انسان را با ایجاد حالت معنوی همراه نماید. به این معنی که اگر فرد پیش از تشرف به حج صاحب چنین حالتی بوده است مجموعه اعمال حج نیز این حالت را در او تقویت می کند و اگر صاحب چنین حالتی نبوده هنگامی که وارد حج می شود این اعمال می تواند برای او معنویت آور باشد.
یعنی فرد را نسبت به مخالفت با اوامر الهی بی میل و بی رغبت می کند و در نقطه مقابل نسبت به اموری که خدا به آن فرمان داده صاحب میل و شوق می شود.
از سوی دیگر همین حج به عنوان یک مجموعه می تواند آن معنویت اول را برای حاجی به دنبال داشته باشد. بدین مفهوم که سفارش ها و توصیه هایی که در روایات خطاب به حاجی نسبت به تک تک اعمال وجود دارد، حامل پیام خاصی برای او می باشند. به عنوان مثال در روایات نسبت به برپایی نماز (حتی نمازهای ویژه) یا نسبت به ختم قرآن و تلاوت برخی از دعاها سفارش و تاکید شده است و این همان نگاه اول در تعریف معنویت است که در آن به انجام اعمال توجه می شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران در ادامه تصریح کرد: در یک نگاه جزیی تر اگر «حج» را به معنای تک تک اعمال در نظر بگیریم و به دنبال پاسخ این سوال باشیم که آیا تک تک اعمال حج از جمله احرام می تواند معنویت به هر دو معنا را برای انسان به دنبال داشته باشد یا خیر؟ به این نتیجه می رسیم که تک تک اعمال حج دارای چنین اثری هستند.
به عنوان مثال در عمل احرام که شروع کننده اعمال حج است، هم معنویت اول وجود دارد یعنی به حاجی گفته می شود پیش از احرام چند رکعت نماز (نماز قضا یا مستحبی) بخواند (معنویت به معنای انجام اعمال معنوی) و هم معنویت به معنای دوم، که نسبت به ایجاد حال معنوی (حالت بازدارنده از گناه) تشویق می شود.
به این صورت که به فرد محرم گفته می شود که اگر احرام او همراه با خلوص نباشد و این عمل از ابتدا تا انتها بر اساس شوق نسبت به قرب الهی انجام نگیرد، احرام او صحیح نخواهد بود. بنابراین با این توضیحات و تاکیدات به دنبال آن است که حال معنوی را نیز در حاجی ایجاد کند.
حجت الاسلام ادیب افزود: چنانچه پیش از تشرف به حج نیز این حالت در فردی وجود داشته باشد، وقتی اعمال را با خلوص انجام می دهد، آن حال را در خود تقویت و تثبیت می کند. پس در نگاه مستقل به اعمال نیز هر دو معنویت در نظر گرفته شده است.
حاجی پس از احرام به عرفات می رود در عرفات نیز به او توصیه شده که وقوف وی باید همراه با اخلاص باشد. از سوی دیگر سفارش می کنند در مدت زمانی که در عرفات حضور دارد تا حد امکان مشغول دعا، مناجات و عبادت باشد بنابراین هم معنویت اول و هم معنویت به معنای دوم از او خواسته می شود و همین حالت در طواف نیز قابل تصور است.
طواف نیز به عنوان یک عمل مستقل می بایست همراه با دعا و ذکر باشد و از سوی دیگر می بایست با نیتی کاملا خالصانه و برای خدا انجام شود، یعنی هم حال معنوی و هم رفتار معنوی در آن شرط است. در کلامی از امام صادق (ع) در کتاب «ثواب الاعمال و عقاب الاعمال» آمده است که اگر کسی هر یک از اعمال حج یا مجموعه اعمال را به جای آورد و در انجام این فریضه تنها به دنبال خدا و انس با خدا باشد، قطعا آن حالت معنوی در او ایجاد می شود.
یعنی آن حالت شوق و بازدارندگی اگر پیش از این در انسان وجود داشته، در حج تقویت و تثبیت می شود و چنانچه وجود نداشته پس از حج به وجود می آید.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران تاکید کرد: در مواجهه با مصداقها و واقعیت ها این سوال پیش می آید که آیا حج گزار این معنویت های دو بعدی را در مجموع اعمال یا تک تک اعمال خود مورد توجه قرار می دهد؟
در صورتی که پاسخ به این سوال مثبت باشد، حاجی به نتایج اول و دوم دست پیدا می کند به این مفهوم که اگر حجش را درست انجام دهد پس از آن نماز او به دلیل تکرار نمازهای صحیح تغییر کرده و نماز دیگری خواهد شد. تلاوت قرآن و دعای او نیز پس از سفر تغییر می کند و به همین شکل از معنویت دوم نیز دستاوردی نصیب او می شود.
یعنی به میزان خلوصی که داشته حال معنوی در او تقویت می شود که این حالت معنوی کف دارد اما سقفی برای آن قابل تصور نیست. در همین رابطه برای امامان معصوم یک حالت خاص وجود دارد، برای پیامبران الهی یک حالت ویژه متصور است و برای انسان های عادی نیز باید حالتی دیگر تعریف کرد!!
وی افزود: سوال دیگر این است که اگر زائری به این ابعاد توجه نداشت و برخی از اعمال را به صورت ظاهری ولو به شکل غلط انجام داد چه اتفاقی می افتد؟ در پاسخ به این سوال باید به این نکته اشاره کرد که خداوند بر اساس صفت رحمانی و رحیمی خود حتی برای چنین فردی نیز که اعمال را بدون توجه به معنویت آن انجام می دهد، بر اساس لطف خاص خود بهره ای قرار می دهد.
به همین دلیل چنین فردی در روزهای پایانی سفر که وارد مکه می شود اگر در رفتار خود بازنگری داشته باشد متوجه می شود که حالت و رفتارهای معنوی او تغییر کرده است و این نشان از آن دارد که خداوند به تک تک انسان هایی را که وارد این سرزمین می شوند بخصوص افرادی که از عرفات عبور کرده و آن را درک می کنند به نوعی بهره ویژه می رساند. اما میزان ماندگاری این بهره ویژه، به خود شخص بستگی دارد.
اگر کسی بتواند آنچه را که خداوند به عنوان هدیه در این سفر به او عطا می کند حراست و حفظ کند تا زمانی که این هدیه در وجود او حفظ شود، همواره در زندگی شاهد آثار و برکات ویژه ای خواهد بود. اما به محض اینکه با اولین گناه این هدیه را از دست بدهد این آثار و برکات نیز از بین می رود.
این کارشناس مسایل حج در بیان تفاوت بهره هایی که حاجی می تواند از حج خود داشته باشد گفت: خداوند به آن دسته از حاجیانی که مجموعه اعمال را با قصد قربت و کاملا درست انجام می دهند، دستاوردهای معنوی عظیمی عطا می کند یعنی علاوه بر اینکه در خود فرد آن حالت معنوی ایجاد می شود بر اساس روایات خانواده او نیز از این معنویت بهره مند می شوند و غیر از خانواده فامیل و همچنین افرادی که حاجی در سفر برای آنها دعا کرده است نیز شامل این عطای الهی می گردند.
به عبارت دیگر اگر فردی اعمال را ناقص انجام دهد و به مجموعه اعمال دست نیابد، خداوند از روی رحمت به او نیز هدیه ای می دهد اما این هدیه تنها به خود شخص داده می شود. اما اگر کسی همه اعمال را انجام داد این فرد علاوه بر خود اطرافیان و دوستانش را نیز از این فیض الهی بهره مند می سازد و مانند منبع پر قدرتی از نور است که دیگران را نیز از نور خود بهره مند می کند.
پایان پیام/
نظر شما