آسیب شناسی حمایت دولتی از صنعت نشر

به گزارش خبرگزاری شبستان، مدیر عامل مؤسسه خانه کتاب ایران در یادداشت خود آورده است: عزم معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر توسعه زیرساخت های صنعت نشر ایران است. این امر را با گفت و گوهای خود با دکتر سید عباس صالحی و تیم او بخوبی در می یابیم. بی اعتنایی به آمارگرایی های پوپولیستی، کَمّیّت گرایی، تبلیغات رسانه ای، محاسبات جناحی و سیاسی، رویکرد و نگرش حرفه ای از شاخص های الگوی مدیریتی دکتر صالحی است. او خوب می داند که وارث چه سامانه از هم پاشیده، سیاست زده و بی بنیادی است. به لایه های عمیق صنعت نشر آگاه است و تمام همّ خود را برای تحقق نهضتی عمقی در اقتصاد صنعت نشر به کار خواهد برد. البته ماترکِ سنگینی از آسیب های دوران سابق باعث شده است که طرح تحول دکتر با منطق و آرامش و بدون حاشیه سازی هایی که برای برخی از نان شب هم واجب تر شده، به پیش خواهد رفت. انتظار معجزه از او و تیم مدیریتی اش موافق عقلانیت نیست. چیزی که بیش از هر چیزی باید دانسته شود و در صورت شناختش دشواری این مسیر بهتر فهم می شود، آسیب های زیرساختی در فهم مسأله نشر ایران است. بیماری های مزمنی که بدون دلیری و جسارت در فهم و تفسیر و تبیین آن ها اصولا در اتاق های تاریک ممکن نیست. از اصطلاحات دکتر، عبارت اتاق های شیشه ای مدیریت است. با این حساب یکی از بسترهای اصلاح و رشد صنعت نشر ایران دلیری در نقد و شناخت سره از ناسره این عرصه است.

متأسفانه برخی از مدیران سابق، مایلند که برنامه های اصلاحی بدون نقد روال های سابق صورت بگیرد. در واقع خواستار گم شدن مرزهای دوران مدیریتی اند. ضمن این که نقد ها و ارزیابی ها باید مبتنی بر اخلاق و انصاف باشد. فرد خاصی تخریب نشود. قضاوت ها به جای این که نسبت به افراد صورت بگیرد متوجه برنامه ها و عملکردهای کلی باشد، اما این که بالکل نگاه را از گذشته برداریم و بریده از دیروز، به دنبال ساختن امروز باشیم، این هم خیالی باطل و کاری عبث است. شناخت درد و بیماری گام اول درمان است. درد و بیماری را هم به زبان آوردن، باعث کدورتی و ناراحتی نسل های سابق مدیریتی است. به نظر ما، هر انسانی در هر جایگاهی وقتی مدیریتی را باید بپذیرد که تا همیشه مسئولیت کار خویش را دلیرانه بپذیرد.

وقتی که در یک جامعه هفتاد میلیونی، با اقشار اهل کتابی که بیش از 30 میلیون برآورد می شوند، ناشران ایرانی برای فروش کتاب های با تیراژ هزار نسخه خود چشم به دست معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می دوزند تا با خرید صد یا دویست نسخه از تعدادی از کتاب های خود، زنده ماندن نشر خود را تضمین کنند، باید یقین کرد که یک جای کار به طرز فاجعه آمیزی به هم ریخته است. این فاجعه می تواند در بیماری مزمن مدیریت دولتی کتاب یا در مدیریت خصوصی نشر یا در وضعیت فرهنگی جامعه باشد. باید دید مسأله دقیقا از چه قرار است.

دلیل این سیاه بختی نشر ایران هر چه باشد، به نظر می رسد، برای برون رفت از بحران کنونی، تحول بنیادین در فهم ما از این وضعیت هم اولویت دارد و هم اجتناب ناپذیر است. مهمترین عامل ادامه این اوضاع نه به خرابی و آسیب بیرونی و سخت افزار، بلکه به نبود بصیرتی عمیق و درکی درست از صنعت نشر دوران ما و الگوهای دولتی یا غیر دولتی تعامل با آن باز می گردد.

باید این رویه و روند مدیریتی تغییر کند. ادامه این وضعیت و الگوهای مدیریتی در واقع کمک به ادامه این بیماری بزرگ است. دلیرانه به شناخت ابعاد این بیماری و آسیب برویم و جسورانه راه برون رفت را برگزینیم، حتی اگر سخت و دردناک.

به تناسب کاری که دارم، به آسیب های بسیاری در صنعت نشر ایران رسیده ام. برخی از این آسیب ها به بخش خصوصی نشر ایران باز می گردد. برخی هم به تعامل حکومتی با صنعت نشر و شماری هم به وضعیت عمومی فرهنگی شهروندان و نوع آگاهی و تعامل آنان با کتاب. طبیعی است در این یاد داشت کوتاه، لیست کردن این آسیب ها هم ممکن نیست، چه رسد به تبیین و توضیح آن ها. با این حال، بقدر وسع و مجال، در هر سه عرصه مدیریت دولتی، مدیریت خصوصی و فرهنگ عمومی کتاب به یک آسیب اشاره می کنم:

1- در مدیریت دولتی کتاب، تا این لحظه مطالعات علمی و عمیقی در وضعیت نشر ایران و آسیب شناسی و ریشه های اصلی آن ها، همچنین روش ها و الگوهای مناسب مدیریتی برای برون رفت و رسیدن به وضعیتی طبیعی برای آن، صورت نگرفته است. در واقع، تاکنون، سند ملّی و جامع توسعه نشر ایران که اولویت اجتناب ناپذیر مدیریت حاکمیتی کتاب ایران و سند بالادستی تمام برنامه ها و سیاست های کتاب کشور به شمار می رود تدوین نیافته است. همین امر باعث شده که اقدامات حمایتی و برنامه های مدیریت دولتیِ نشر، بدون نقشه راه توسعه ملّی کتاب و صرفاً به صورت اقتضایی و جزئی نگرانه صورت پذیرد. اگر به رقمی در حدود هزار میلیارد تومان که در بخش دولتی در ده سال گذشته برای کتاب هزینه شده است بنگریم و این که این هزینه ها بدون وجود برنامه ای ملی و سندی جامع برای توسعه صنعت نشر ایران بوده است، آن گاه می فهمیم که هر قدر حمایت بیشتری کرده ایم وضعیت صنعت نشر وضع وخیم تری یافته است. گویی باید در بنیاد الگوهای حمایتی دولت از صنعت نشر بازنگری اساسی شود. شالوده حمایت ها و برنامه های دولت در عرصه کتاب نه تنها به بهبود این اوضاع نینجامیده، که وضع را بحرانی تر کرده است.

مسأله ممیزی، موضوعی فرعی و در قیاس با نظام جامع صنعت نشر، یکی از توابع نشر ایران و شاید یک از هزار باشد، اما با وجود این همه حاشیه سازی ها و بازی های سیاسی پیرامون این موضوع و این همه حساسیت کاذب و صادق که یافته است، هنوز متأسفانه تحقیقات علمی و جامعی در اطراف آن نشده است. هنوز غالب پرداختنی های رسانه ای و سیاسی ممیزی از کلیات ابوالبقایی فراتر نرفته است. بخش حاکمیتی کتاب ایران که باید به حرکت کلی و حاکمیت نگرشِ استراتژیک در حرکت کشتی صنعت نشر ایران اهمیت بدهد در کابین های فرعیِ طبقات داخلِ کشتی، گرفتار و از موانع بزرگ حرکت کشتی غافل شده است. برگزاری نمایشگاه های میلیاردی، حمایت غیر راهبردی از کتاب های معمولا زرد یا مِتابِ ناشران که به تحکیم پایه های نشر زرد ایران انجامیده است، بخش های دولتی کتاب را به وسیله ای برای تنفس مصنوعی اقتصاد کتاب ایران تبدیل کرده است.

2- بحران پخش در صنعت نشر ایران یکی از بزرگ ترین عوامل رکود و بیماری این حوزه است. یکی از بزرگ ترین کارهای مشترک دولت و بخش خصوصی نشر ایران علاج این بیماری است. در حال حاضر، دولت با هدف سود میلیونی ناشران هزینه ای میلیاردی می کند. این البته امر غریبی است. دولت با هزینه ای کمتر از یک دهم این مبالغ می تواند مشکل پخش کتاب ایران را حل کند. حل نشدن این بحران دلیل نبود راه حل نیست. دلیل این است که ما تاکنون به طور جدی وارد این عرصه نشده ایم. به جای این که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از ناشران در آستانه ورشکستگی ایران از هر کتاب تعدادی بخرد، بهتر است به فکر حل مشکل پخش باشد. شرکت های پخش را بشناسد. با آن ها تعامل کند. با درجه بندی آن ها و ضابطه مند و بروز سازی پخشی ها، به دنبال تقویت آن ها باشد. مراکز قدرتمند مشاوره و توسعه نشر راه بیندازد. بازاریابی درست کتاب در ایران را تأسیس کند. رسانه های دولتی و خصوصی را برای ایفای نقش مثبت در چرخه کتاب و فرهنگ سازی آن در میان ملت تشویق و حمایت کند.

براستی تا کنون شنیده اید که دولت از شرکت های پخش و توزیع کتاب حمایت کند. در ایام مناسب کتاب از آن ها تقدیر نماید و شرکت پخش برگزیده سال داشته باشد؟ معلوم می شود اصولاً پخش کتاب در بخش حاکمیت کتاب ما اولویت ندارد. در حالی که با کمی توسعه در صنعت بازاریابی و توزیع و پخش کتاب ایران، دیگر نه نیازی به خرید کتاب از ناشران است و نه لازم است هزینه های میلیاردی برای نمایشگاه هایی بشود که فلسفه اصلی آن ها شده است تنفس مصنوعی برای کالبد نیمه مرده ناشران.

عجیب این است که حمایت های دولتی به جای این که از مصرف کنندگان کتاب باشد از تولید کنندگان و ناشران است! به تعبیر دیگر، به جای این که دولت در صدد کمک به کتاب هایی در راستای نیاز واقعی و نه کاذب مردم باشد به دنبال خرید کتاب از ناشر است تا ناشرِ کتاب هزار نسخه تیراژی ورشکسته نشود!

آیا تا کنون به این فکر کرده ایم که این کتاب هایی که از ناشران می خریم، تا چه میزان نیاز حقیقی مردم و نهادها و نخبگان است؟ اگر نیاز مردم است که چرا تیراژ هزار نسخه ای آن در سال و در جامعه هفتاد میلیونی ما روی دست ناشر می ماند؟ اگر نیاز واقعی و اولویت مصرف مردم نیست در این صورت چرا باید حمایت شوند؟

البته اگر با مطالعه میدانی و تحقیق علمی به این نتیجه رسیدیم که ناشران در راستای نیازهای حقیقی و اولویت های فرهنگی و فکری روز جوانان و مردم تولید می کنند، در این صورت حمایت ناشر لازم است. اما حمایت از صنعت نشر ایران نباید در برگزاری نمایشگاه دولتی و خرید کتاب منحصر باشد. حمایت حقیقی از ناشر ایرانی در اموری بنیادین تر است. یکی از بحران های نشر ایران آشفتگی قوانین و اهمال نشر در نظام حقوقی کشور ماست. مالیات نشر، حقوق و مالکیت معنوی، توسعه حقوقی صنعت نشر، ساماندهی سامانه های توزیع و پخش، حمایت از اهالی قلم و کتاب، یارانه تبلیغ کتاب در رسانه ها، حمایت از سازمان های حمایتی و حقوقی نشران در بخش خصوصی، تشکیل مراکز مشاورتی قدرتمند برای کمک به توسعه صنعت نشر ایران از جمله این کارهای بر زمین مانده است که اگر بخشی از آن ها عملی گردد در آن صورت چهره نشر ایران به همان نسبت متحول می شود.

3- اقتصاد صنعت نشر ایران یکی از بزرگ ترین خلأ های اولویت های بخش حاکمیتی کتاب ایران است. صنعت نشر ایران تا زمانی که برای روی پا ایستادن از سینه دولت شیر می مکد، کالبدش استحکام نمی یابد. کارآمدترین راه برای نابودی نشر ایران این است که به جای بستر سازی تقویت بازار کتاب و توسعه زمینه های اقتصادی این صنعت، حمایت از آثار برجسته و ارزشمند، پشتیبانی از مؤسسه های میانی توسعه نشر، به دنبال خرید فلّه ای کتاب از آنان باشد. دلیرانه باید گفت که دولت ما اگر به دنبال احیای صنعت نشر ایران است ناگزیر باید بگذارد که ناشرانی که شرایط و توانمندی های لازم برای رقابت در عرصه نشر و عرضه کتاب های کیفی را ندارند از چرخه نشر ایران حذف شوند. اگر حفظ حیات ناشر به صرفِ داشتن پروانه نشر از وظایف دولت است در این صورت باید طرحی حمایتی هم بریزد تا از 8 هزار ناشر پروانه داری که اصولاً در بازار کتاب وجود خارجی ندارند، برای بازگشت به نشر پشتیبانی کند. اما واقعیت این است که وظیفه اصلی نظام، حمایت غیر مالی و مادی، از ناشرانی است که شرایط مطلوب تولید کتاب های مطلوب جامعه را دارند. این ناشران توانمند به جای این که مدام در حال مکاتبه با دولت باشند تا از آن ها کتاب بخرد و برایشان نمایشگاه بزند به دنبال اقتصادی کردن نشر خود هستند. به دنبال افزایش جاذبه های هنری و محتوایی آثار و بهره گیری از علم پیشرفته اقتصاد کتاب و نشر در دنیا می گردند.
یکی از کارهای بسیار ارزشمند و حیاتی که بخش حاکمیتی نظام در عرصه کتاب می تواند و باید انجام دهد، توسعه فهم اقتصادی از کتاب است. یکی از بهترین نهادهای مستقل و در عین حال مرتبط با حاکمیت برای توسعه این مبانی و برگزاری برنامه های متناسب با آن برا ی متولیان نشر ایران، مؤسسه خانه کتاب ایران است. این که ناشران ایرانی نتوانند در بازار چند ده میلیونی مخاطب خود سالیانه یکی دو هزار نسخه از هر کتاب را بفروشند به زیرساخت نابسامان فهم معادلات اقتصادی بازار کتاب در بین ناشران باز می گردد. از قضا دولت از همان کتاب هایی می خرد که بیشترین سهم را از توده های مخاطب و در نتیجه بیشترین شانس بازار را دارند! البته خرید منابع اصلی کتابخانه ای و بویژه کتب مرجع یکی از حمایت های درخور تقدیر دولت است.

نجفعلی میرزایی
مدیر عامل مؤسسه خانه کتاب ایران
 

پایان پیام/