تجار قدیم با علمای دینی رابطه بسیار نزدیکی داشتند

خبرگزاری شبستان _ فرهنگ و ادب: اسناد جدیدی از فارس دوره قاجار در کتاب «خاندان حاج سید علی تاجر بیرمی» به همت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است. با سید احمد عسکری یکی از مولفان این اثر درباره نقش اسناد در تاریخ پژوهشی، اسناد شرعی منتشر شده در این کتاب، روحیه مذهبی تجار قدیم و رابطه تجار و علما و جریانات مذهبی در آن دوره تاریخی به گفت و گو پرداختیم.

شما در کتاب تاجر بیرمی از چه روشی برای تاریخ نگاری و پژوهش تاریخ محلی استفاده کرده اید؟
همان گونه که کتاب را مشاهده کرده اید، این اثر در چهار فصل تنظیم شده است که فقط یک فصل آن رونوشت اسناد است اما از نظر روش شناسی پژوهش، مهمترین ابزاری که ما برای این تحقیق تاریخی در اختیار داشتیم، اسناد خانوادگی حاج سید علی تاجر بیرمی بود که در سه حوزه کلان سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دسته بندی گردید. البته ما در این پژوهش صرفاً به اسناد خانوادگی متکی نبودیم و علاوه بر مراجعه و بازخوانی اسناد خانوادگی به سایر اسناد ملی و محلی مراجعه کردیم و به جستجوی اسناد در موضوع پژوهش در مراکز اسنادی تهران، شیراز و اسنادی که در اختیار اشخاص و خانواده های مناطق مختلف فارس مثل جهرم و لارستان بود پرداختیم، در ادامه برای گردآوری اطلاعات به مطالعات آرشیوی و کتابخانه ای و همچنین بهره گیری از روش تاریخ شفاهی برای پربارتر شدن این پژوهش روی آوردیم. بنابراین کتاب سید علی تاجر بیرمی بر پایه اسناد تاریخی است اما از سایر روش های تاریخ پژوهی هم استفاده کرده است.
بد نیست به این نکته هم اشاره کنم که دلیل اصلی تکیه ما بر اسناد به این خاطر است که اسناد تاریخی به دلیل قابل استناد بودن و اطلاعات دست اولی که در خود دارد، اعتبار بیشتری به پژوهش های تاریخی میبخشد. در این پژوهش هم با توجه به مشاوره و کمکی که از مورخان در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و سازمان اسناد و کتابخانه ملی گرفتیم علاوه بر بازبینی چندباره پژوهش به اصالت اسناد هم مطمئن شدیم. بالاخره اصالت سند به خصوص در اسناد محلی اهمیت بیشتری می یابد و گاهی ادعایی صورت می گیرد که با حقایق تاریخی فاصله بسیاری و متاسفانه گاهی عکس واقعیت های تاریخی است. بنابراین همان قدر که در امور اداری جعل سند غیر قابل بخشش است در دانش تاریخ هم مخدوش و یا وارونه جلوه دادن اسناد و اطلاعات تاریخی غیرقابل قبول است. الان یاد دیالوگی از آقای امرالله احمدجو در نقش قلی خان سریال فاخر روزی روزگاری افتادم که می گفت: «قلی خان، خان نبود، دزد بود». این عبارت در سریال تاریخی روزی روزگاری ما را به این حقیقت می رساند که در پژوهش تاریخی باید مواظب باشیم حقایق تاریخی را وارونه جلوه ندهیم. به نظر من می توان با استفاده از روش صحیح تاریخ نگاری، مطالعه و گردآوری جامع اظلاعات و استفاده از اسناد از خطاهای فاحش تبری جست.

اسنادی که در این مجموعه برای اولین بار منتشر شده است بیشتر در چه فیلد و موضوعی دسته بندی می شود؟ و آیا اسناد دیگری هم برای انتشار در دست اقدام دارید که در کتاب نیامده باشد؟
قریب به اتفاق اسناد این کتاب برای بار اول است که منتشر شده و در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است. همان گونه که در مقدمه کتاب هم اشاره شده، مهمترین مزیت این اسناد ویژگی چند بعدی بودن آن است که در موضوعات مختلف حقوق، مالیات، شکایات، قراردادهای تجاری، اسناد مالکیت، حاکمیت مناطق، احکام و انتصابات، آشوب های محلی، مبارزات ملی، اسناد شخصی و شرعی و... اسناد دست اولی آورده شده است و به نظر من برای محققانی که بخواهند در موضوع تاریخ نگاری جنوب کشور کار کنند منبع خوبی است زیرا در همه حوزه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اسناد برجسته ای در اختیار آنان قرار گرفته است. در خصوص سوال دوم جنابعالی هم باید به عرض برسانم که اسناد قابل اعتنایی در اختیار ما قرار گرفته است که در انشاء ا... در اولین فرصت مورد بررسی و بازخوانی قرار خواهیم داد. بسیاری از اسناد به خط سیاق است و باید به زبان فارسی امروز برگردانده شوند. البته در اسناد خانوادگی، اسنادی هم موجود بود که به دلیل حساسیت های محلی، قومی و مذهبی در حال بررسی بیشتر است و در فرصت مناسب برای انتشار آماده می شود. مثلاً اسناد شرعی، اسناد تجاری و یا سند منتشر نشده ای از آیت الله سید عبدالحسین لاری و یا اسناد مالکیت و حتی اسنادی در خصوص ناامنی آن دوران تاریخی وجود دارد که یا انتشار آنان به مطالعه و بررسی بیشتر نیاز دارد و یا در گروه اسنادی قرار گرفتند که احتمال دادیم انتشار آن باعث کدورت نوادگان و بازماندگان بعضی از افراد قدیمی شود. بالاخره در تاریخ محلی حساسیت بیشتری وجود دارد و باید مطالعه و دقت بیشتری به عمل آورد.

اسناد خانوادگی چه وزنی در تاریخنگاری دارد و در کتاب سید علی تاجر بیرمی این گونه اسنادی چقدر به شما در نگارش کتاب کمک کرد؟
اسناد خانوادگی در ذیل اسناد تاریخی قرار می گیرد و اسناد تاریخی به همه مکاتبات و گزارش های سیاسی و اقتصادی، اجتماعی و همچنین اسناد مالی، حقوقی و برخی مکاتبات خصوصی گفته می شود که دوران دوران قدیم به آنها سلطانیات، دیوانیات و اخوانیات می گفتند. در پژوهش های تاریخی مراجعه به اسناد خانوادگی از دو نظر قابل بررسی است. اول اینکه گاهی در لابلای این اسناد می توان اطلاعات تاریخی مهمی بیابیم که شاید در اسناد آرشیوی هم نتوانیم به دست آوریم. اهمیت دوم پرداختن به اسناد خانوادگی، در معرض خطر بودن بیشتر این گونه اسنادی است. این اسناد به شیوه ای غیرصحیح نگهداری می شوند و هر لحظه در خطر نابودی قرار دارند لذا پژوهش بر پایه اسناد خانواده های قدیمی در دوره قاجار و سایر دوره های تاریخی یکی از بهترین روش های بررسی سبک زندگی اجتماعی و اقتصادی و تحولات سیاسی هر یک از دوران تاریخی است. در کتاب خاندان حاج سید علی تاجر هم این رویه دنبال شده است، زیرا بخشی از تاریخ نانوشته بخش وسیعی از خاک کشور در فارس دوره قاجار را می توان از گنجینه اسناد خانواده های قدیم آن سامان استخراج کرد.
ما در این فضای پژوهشی سعی کردیم با دسترسی به اسناد یکی از سادات تأثیرگذار فارس در آن دوره از تاریخ، فرصت جدیدی در تاریخ نگای محلی مناطق جنوبی کشور فراهم کنیم. ببینید، حاج سید علی تاجر بیرمی و پدر و فرزندانش طی چندین نسل متوالی به عنوان وکیل الرعایا مورد خطاب همگان قرار می گرفته اند و به علت تجارت پیشگی شان با مناطق مختلفی از ایالت فارس از لار در جنوب تا شیراز در مرکز فارس و شهرهای مهم دیگری از جمله جهرم و بنادر جنوبی ارتباط تنگاتنگی داشته اند و به این سبب با مردمان آن سامان حشر و نشر زیادی داشته اند، همه این دلایل سبب شد تا اسناد آنان برای ما از درجه اهمیت بالایی برخوادار باشد.

به غیر از دو عامل فوق، چه عوامل دیگری سبب شد که شما اسناد تاریخی سیدعلی تاجر بیرمی را مورد بررسی قرار دهید و اگر ممکن است نقش تاریخی وی در فارس را برای ما شرح دهید؟
طبق تحقیقاتی که ما به عمل آورده ایم، حاج سید علی تاجر بیرمی صرفاً به خاطر ثروت و تجارتش در آن برهه تاریخی تأثیرگذار نبود. چند عامل موجب تاثیرگذاری این شخصیت تاریخی فارس شده است. اول اینکه ایشان با خلاقیت و پیشتکار خودش یک تجارت داخلی و خارجی گسترده ای را ساماندهی کرد و یکی از تجار سرشناس جنوب شد. بالاخره ایشان در شیراز، تهران، جهرم، لارستان، بندر لنگه، یزد، شوشتر، بوشهر، هرمزگان، هند و کشورهای عربی فعالیت و دفاتر تجاری داشته است و اسناد تجاری مهمی که با موضوع ذمه نامه، تمسک نامچه، ترازنامه های مالی، قراردادهای تجاری و حواله جات در این مجموعه آورده شد، دید وسیع تری به ما در شناخت حیات تجاری فارس در عهده قاجار بدست میدهد. ایشان علاوه بر تجارت به ساماندهی سایر تجار و رونق دادن به انجمن ها و تشکل های تجاری هم پرداخت. طبق اسناد و اطلاعاتی که در کتاب منتشر شده، وی و فرزندانش ریاست انجمن تجارت فارس و ناظم التجاری فارس را برعهده داشته اند و در بیشتر اوقات به تظلم خواهی از تجار و اهالی جنوب پرداخته اند و پیگیر مسائل آنها از جمله ناامنی و غارت و راهزنی کاروان های تجاری شده اند. با توجه به جایگاه اجتماعی این خاندان در بین طبقات مختلف مردم و از آنجایی که در بیشتر اسناد، سید علی تاجر به «خیرالحاج» و فرزندانش «وکیل الرعایا» خطاب قرار می گرفتند، نشان می دهد که آنها در یکی از بحرانی ترین دوران تاریخی، تلاش زیادی برای ایجاد آرامش در آن مناطق داشته اند. برای نمونه اسنادی در مجموعه حاضر آورده شده که از همراهی و کمک مالی و برقراری ارتباط سیاسی حاج سید علی تاجر و فرزندش سید فرج الله وکیل الرعایا برای سرکوب اشرار جنوب لارستان و ایجاد ثبات نسبی در این نواحی را نشان میدهد.
طبق تحقیقات ما، عامل دوم تاثیرگذاری حاج سید علی تاجر، رویکرد اجتماعی این طبقه از سادات فارس بود. پدر و فرزندان ایشان همگی بنابر صدها نامه و اسناد تاریخی که برجای مانده به عنوان وکیل الرعایا و با صفات حسنه و به روحیه مردم داری خطاب قرار گرفته اند. شخص سید علی تاجر هم فعالیت ها عام المنفعه و خیراندیشانه متعددی در مناطق مختلف فارس به خصوص در زمینه احداث آب انبار برای استفاده آب شرب عموم و عهده دار شدن هزینه های مالی ایجاد آرامش و سرکوب اشرار و غارتگران برای ایجاد ثبات در مناطقی از جنوب لارستان انجام داده است.
سومین عامل تاثیرگذاری خاندان حاج سید علی تاجر ارتباطات سیاسی آنها با شخصیت های سیاسی در پایتخت و سطوح ایالتی و ولایتی بوده است. اسنادی متعددی از ارتباط سید علی تاجر بیرمی با شاهزاده حسام السلطنه، نصرت الدوله، مؤید الدوله از حکام ایالت فارس و قوام الملک و سایر حکام لارستان و... منتشر شده است که از نظر تاریخی، نشانگر نفوذ خاندان سادات شیرازی در لایه های قدرت ایالت فارس دارد. بنابراین علاوه بر اسناد باقی مانده از خاندان حاج سید علی تاجر که بیانگر نوع مبادلات تجاری و مناسبات اجتماعی حاکم بر آن دوران است، اسنادی از حکم های ایالتی میتواند در تحلیل شخصیت های سیاسی و رابطه آنها با جامعه قابل بررسی باشد.
حاج سید علی تاجر با علمای دینی نیز ارتباط تنگاتنگی داشت وعلاوه بر اسناد شرعی در تاریخ شفاهی آن سامان گفته هایی دال بر حمایت مالی حاج سید علی از جریانات مذهبی و علمای دینی منطقه شنیده می شود.

ارتباط تاجران بیرمی با علمای آن دوره چه نوع ارتباطی بوده است؟ یعنی بیشتر ارتباطی برای دادن وجوه شرعی و گرفتن استفتائات؟
خب این گروه از سادات کاملاً مقید به مسائل دینی و مذهبی بوده اند. البته فضای آن دوران غیرمذهبی نبوده است و اعتقاد به مسائل دینی حتی در لایه های حاکمیت هم به چشم می خورده است. این فضا ادامه داشت تا اینکه با انقلاب مشروطیت و نوسازی رضاشاهی نگرش های سکولار کم کم در جامعه ایرانی رشد کرد. نامه ها و استفتائاتی که در بین اسناد خانوادگی سید علی تاجر موجود است نشان دهنده ارتباط عمیق علمای برجسته منطقه به ویژه آیت الله سید عبدالحسین لاری با حاج سید علی تاجر و فرزند ارشدش سید فرج الله وکیل الرعایا است. ببینید این گروه از تجار از نظر ذهنی، مذهبی بودند. حاج سید علی تاجر چندین بار به مکه مشرف شد که در بسیاری از نامه ها به سبب تکثر سفر به خانه خدا، «خیرالحاج حاج سید علی تاجر بیرمی» خطاب قرار می گرفته است و خودش هم قراردادهایش را با دو نام «اقل الحاج سید علی بیرمی» و «اقل الحاج علی ابن مرحوم سید باقر بیرمی» امضاء و ثبت می کرده است.
همچنین اسناد کتاب نشان از ارتباط سید علی تاجر بیرمی با آیتالله سید عبدالحسین لاری، رهبر مذهبی انقلاب مشروطیت در فارس دارد که سابقه همکاری این خاندان از اقدامات ضد استعماری و استبدادی آیت الله لاری را نشان میدهد. با سپرده شدن بخشی از مناطق لارستان به سیدفرج الله وکیل الرعایا در سال های اولیه مشروطیت، او توانست در ضمن کنترل ناامنی ها، همکاری خوبی با نیروهای مشروطه خواه داشته باشد و به عنوان سنگری برای تجهیز مشروطه طلبان مناطق جنوبی لارستان نگریسته شود. نامه آیت الله سید عبدالحسین لاری به سید فرج الله وکیل الرعایای بیرمی که در آن از خدمات و تلاش وی در جهت احیای سنن دینی تشکر شده، نشانگر این موضوع است. در بخشی از نامه آیت الله سیدعبدالحسین به سید فرج الله وکیل الرعایا این چنین آمده است که من متن دقیق آنرا برایتان می خوانم: «رقیمه ای که رسید زیارت شد. مزید دعاگویی و تشکر گردید. مراتب زحمات و مجاهدات مجدانه در احیای بنی نوع و بنی اعمام و اقوام سادات عظام خود شاکر و متشکر هستم. تمام اقوام بنی اعمام خود را از قید تحت الشده اسیری غل و زنجیر اکفر کفار حربی یزید پرستی آزاد و آباد کرده اید. شکرا... مساعیکم الجمیله و جزاکم الله عن الاسلام و اهله خیر الجزاء».
بالاخره این اسناد نشانگر تدین و پایبندی مصلحان آن دوره به مسائل شرعی و ارزشمندی ارتباط با علمای اسلام بوده است و با شناختی که که ما از روحیه آیت الله سید عبدالحسین لاری داری و با تحلیل نشانه شناسی این سند تاریخی متوجه می شویم که ارتباط سید علی تاجر و سید فرج الله وکیل الرعایا با مشروطه خواهان در حد عمیقی بوده است که نامه ای با این مضمون از طرف رهبر دینی مشروطه خواهان جنوب کشور صادر شده است. این حلقه مفقوده ای است که باید در پژوهش های بعدی پاسخ آن را داد. یعنی چه اقداماتی توسط این اشخاص انجام شده است که آیت الله لاری آن را به عنوان احیای مجاهدات می نامد و چه کارهایی توسط این سادات انجام شده که به عنوان مساعی جمیل و به مثابه آزاد کردن سادات از ید کفار نام برده شده است.
به نظر من باید به دنبال یک حلقه مفقوده در خصوص مطالعه این گروه از سادات جنوبی بود. فرض من این است که این گروه از سادات درگیر یک موقعیت تاریخی پیچیده شده بودند، از یک طرف به قوام الملک بسیار نزدیک بوده اند و از طرف دیگر تعلق خاطر به مبارزات ضد استعماری و ضد استبدادی داشته اند. بسیار محتمل است که اسناد و نامه های زیادی بین مشروطه خواهان و این گروه از تاجران بیرمی بوده است که به دلیل موقعیت شغلی این طبقه از تجار و حفظ امنیت مالی و موقعیت تجاری آنان نابود شده است. بالاخره با توجه به فضای استبدادی آن دوران تأمین امنیت سرمایه دارانی که با سیستم درباری هماهنگ نبودند مشکل بود و خشم و غضب حاکمانه در دوران قجری مرسوم بوده است. فرض من این است که خانواده سید علی تاجر بیرمی هم در این چرخه قرار گرفته اند زیرا ما می بینیم که با توجه به اوج اقتدار سیاسی تجاری و اجتماعی اینان و املاک و سرمایه بسیاری که در جهرم، شیراز و لارستان داشته اند در یک دوره تاریخی کوتاه که اسناد واطلاعات آن هنوز در اختیار ما نیست، قدرت مالی و تجاری آنان افت می کند. ما باید ببینیم غضب قجری چقدر در این افول موقعیت تجاری آنان موثر بوده است؟ شما ببینید فقط املاک زراعی حاج سید علی در منطقه بیرم لارستان حداقل 700 هکتار بوده است در حالی که وی بیشتر املاکش در جهرم و شیراز بوده است و در مناطق فعال فارس همانند اشکنان و بندر لنگه هم املاک زراعی و تجاری و مسکونی زیادی داشته است اما در یک دوره کوتاه بیشتر این دارایی ها از ید آنان خارج می شود.

آقای عسکری، به عنوان سوال پایانی، شما چگونه به اسناد دسترسی پیدا کردید؟
قبلاً هم اشاره کردم که بخشی از اسناد در مراکز اسنادی کشور و بخشی دیگر را از سایرمجموعه داران مناطق مختلف فارس گرفتیم ولی دسترسی به اسناد خانوادگی این مجموعه حدود پنج سال قبل برایمان میسر شد و قبل از آن از وجود چنین اسنادی اطلاعات زیادی نداشتیم. خب این اسناد مربوط به اجداد ما در فارس است و به همین علت به واسطه پدربزرگم اطلاعاتی از آن بدست آوردم. یکی از نگرانی هایی که هر پژوهشگر تاریخی دارد این است که اسناد و منابع اطلاعاتی اش مخدوش یا نابود شود. هر لحظه امکان داشت این مجموعه اسناد خانوادگی در اثر سهل انگاری، آتش سوزی و هر واقعه طبیعی و انسانی دیگری نابود شود. به طوری که شنیده شده است، یک جلد کتاب دست نویس، قرآن کریم، اسناد و عتیقه جات و مسکومات و وسایل قدیمی موجود بوده است که به مرور زمان ناپدید شده است. خوشبختانه ما توانستیم بخشی از دفترچه200برگی حساب معروف به بیاض، کتاب خطی ادعیه، کیف های دستی چرمی، یک قبضه اسلحه قدیمی را در یک صندوقچه قدیمی پیدا کنیم. در لابلای این اشیاء تاریخی اسناد و نامه هایی هم بدست آمده است که انشاء ا... در اولین فرصت مورد بررسی و بازخوانی قرار می گیرد.

پایان پیام/