دو مناره با نقوش و تزییات متفاوت؛ شاهکار مسجد سقز

خبرگزاری شبستان: مسجد دو مناره سقز واقع در محله میان قلعه سقز و در دامنه یگانه تپه تاریخی داخل شهر ؛ یعنی نارین قلعه ، و در واقع در بافت قدیم شهر ، در خیابان امام خمینی و پشت حسینیه سقز ، قرار دارد . این مسجد در محیطی آزاد ساخته شده ، و از هر طرف باز است. از طرف شمال به یک کوچه سه متری محدود به تپه قلعه قدیم نارین قلعه و خیابان امام ، و از طرف جنوب به محوطه باز حوضخانه راه دارد . در جهت غرب به یک گذرگاه چهار متری ، و از طرف شرق نیز به یک کوچه یک متری محدود است . این مسجد در سال 1380 با شماره ثبتی 2600 ، جزء آثار ملی کشور به ثبت رسید.

ارزش تاریخی مسجد
بنای مسجد طبق روایات محلی به زمان شیخ حسن مولان آباداز عرفای حکیم ریاضیدان مشهور عصر افشاریه بر می گردد. هنگام عزیمت نادرشاه افشار به بغداد وی از منطقه سقز عبور کرد و طبق درخواست شیخ حسن مولان آباد برای ساخت مسجدی برای اهالی شهر سقز . نادرشاه دستور ساخت این مسجد را در بافت قدیم شهر سقز داد . در حال حاضر نیز برخی از اهالی منطقه به این مسجد، مسجد شیخ حسن مولان آباد می گویند.

از نشانه ها و دلایل صحت این مدعا این است که در این سفر،نادرشاه دو عصای مرصع و یک سفره منقوش زیبای چرمی را نیز به شیخ حسن هدیه می دهد. این وسایل در حال حاضر در قریه مولان آباد که آرامگاه این عارف عالی رتبه در آن قرار دارد، نگهداری می شود. همچنین یک جلد کلام الله مجید خطی در مقبره شیخ حسن است و تاریخ آن به اواخر دوره افشاریه دلالت دارد.

همچنین با توجه به کاشیکاری های این مسجد که بیشتر مربوط به اواخر افشاریه و اوایل زندیه است و خصوصیات آن دوران را دارد می توان به طور قطع مطمئن شد که بنا مربوط به دوره افشاریه است و در دورانهای بعدی مرمت شده و تعمیرات جزئی در آن صورت گرفته شده است.

شرح بنای مسجد
مسجد دو مناره سقز، پلانی تقریبا مربع شکل دارد. در ساخت این مسجد از مصالحی چون خشت خام ، ملات گل ، سنگهای لاشه ، آجر و چوب استفاده شده است.

ورودی اصلی این مسجد در ضلع غربی قرار گرفته است. این در ورودی، سر در آجری با بافت گره چینی آجر و کاشی زرد رنگ دارد که معرف دوره زندیه است. بعد از در ورودی، یک دالان ارتباطی برای رسیدن به شبستان مسجد قرار دارد. ابعاد این دالان ارتباطی حدود 3 در 5/3 متر است که از همین دالان به وسیله نه پله می توان به پشت بام مسجد رسید. پله های این راه ارتباطی، بدین صورت ساخته شده اند که از چوبی جهت لبه پله استفاده کرده و برای ساخت پله ها پشت این لبه چوبی را به وسیله سنگ های لاشه، خشت خام و اندودکاه گل پر کرده اند.

شبستان مسجد دقیقا در ضلع شرقی این دالان قرار دارد که از طرق درگاه جداگانه می توان به آن راه یافت. ابعاد این شبستان حدود 10 در 12 متر است. سقف این شبستان با ارتفاع دو متر و 80 سانتیمتر همانند بیشتر مساجد آن محل بر روی چهار ستون چوبی تقریبا مدور با سر ستون های چوبی مشکل تکیه داده است. پشت بام این مسجد تا سال 1364 کاهگلی بود که در آن سال با همت اهالی محله، اندود کاهگل برداشته و پشت بام بنا آسفالت شد. قطر ستون های این بنا در حدود 35 سانتیمتر است که بر روی پایه ستون هایی سنگی با همین قطر قرار دارند.

در ضلع جنوبی این شبستان و قبل از هر چیزی محراب مسجد جلب توجه می کند. این محراب، بافت قدیم خود را که همان طاق هلالی باشد، حفظ کرده است . البته به دلیل اینکه در سال 1378 همه مسجد گچکاری مجدد شد ، تغییراتی در تزیینات و مشخصه های آن به وجود آمد ؛ به طوری که امروزه فقط محرابی هلالی مشاهده می شود که بر بالای آن “ بسم ا…. الرحمن الرحیم ” با گچ ، قالب گیری شده است . در ضلع جنوبی شبستان علاوه بر محراب ، دو راه ارتباطی دیگر که دقیقا شکل محراب را دارند ، برای راه یافتن به ایوان جلوی مسجد ، تعبیه شده است.

قطر دیوارهای این مسجد حدود یک متر و 70 سانتیمتر است که در ضلع جنوبی و داخل محراب بوضوح می توان آن را مشاهده کرد. راز استحکام و پایداری بنا از دوره افشاریه تاکنون ، بدون تردید همین ضخامت و ستبری دیوارهای آن است. در ضلع شرقی شبستان، شش تاقچه با اندازه های متفاوت قرار گرفته است ، که از ان برای نگهداری مصحف ها و وسایل دیگر مربوط به مسجد استفاده می شود در این ضلع، همچنین یک در ارتباطی به اتاق در ضلع شرقی مسجد که برای انباری از آن استفاده می شود ، تعبیه شده است.

در ضلع شمالی شبستان و در زمان های قبل، سکویی وجود داشت که احتمالا کاربرد آن برای این بود که بچه هایی که در نماز یومیه شرکت می کردند ، بالای آن نمازشان را به جا می آوردند و می توانستند امام جماعت مسجد را ببینند. این سکو در حال حاضر وجود ندارد . در این ضلع در سال 1379 ، شومینه ای ساختند که بیشتر جنبه تزیینی دارد و از آن استفاده چندانی نمی شود در این ضلع شبستان بجز این شومینه دیگر هیچ گونه عنصر تزیینی ، همانند تاقچه یا عناصر دیگر دیده نمی شود.

در ضلع غربی شبستان، چهار تاقچه با اندازه های متفاوت ساخته شده اند که همان کاربرد تاقچه های ضلع شرقی را دارند. طاقچه هایی که از آنها نام برده شد به دلیل متاخر بودن گچکاری مسجد ، مشخصه بارزی ندارند که بتوان آن را بر شمرد. فقط طاقچه هایی اند معمولی با شکل تقریبا مستطیلی که البته دیوارهای اضلاع شبستان را از یکنواختی بیش از حد خارج کرده اند.

در ضلع غربی مسجد علاوه بر دالان ارتباطی به شبستان اصلی مسجد، دو اتاق دیگر نیز وجود دارد که در ادوار پیشین، محل سکونت طلبه های دینی و محل درس خواندن آنان بود. در حال حاضر، کاربری این دو اتاق عوض شده ؛ به طوری که یکی از اتاق ها به وضو خانه تبدیل شده و اتاق دیگر نیز خالی مانده است. راه ارتباطی به این اتاق ها از داخل شبستان است. از طریق اتاق اول، می توان به اتاق دوم راه یافت.

احتمالا از ایوان جلویی مسجد به عنوان مصلای تابستانی استفاده می شد. به دلیل اینکه این مسجد همانند اغلب خانه های این منطقه بر سطحی شیبدار بنا شده است، معماران اولیه آن برای اینکه بتوانند مسجد را بر روی سطحی مسطح بنا کنند. مجبور شدند در جلویی مسجد سکویی از سنگ هایی لاشه با ارتفاعی در حدود 4 تا 5/4 متر بنا کنند و سپس مسجد را بر روی این سکوی سنگی بنا کنند.

ایوان جلوی مسجد، دقیقا بر روی این سکوی سنگ چین ساخته شده است. ابعاد این ایوان 80/4 در 16 متر است که با شبستان اصلی مسجد دارای بامی در یک سطح است. این ایوان در ضلع غربی، همانند خود مسجد ،در مجزایی دارد . بر بالای این در ورودی، سر دری با بافت گره چینی آجر و کاشی هست که در آن عبارت“ علی مدد” نقش شده است . علاوه بر این در ورودی را می توان از طریق محراب و درهای جانبی آن ؛ یعنی از داخل شبستان مسجد به این ایوان راه یافت در ضلع جنوبی این ایوان، شش ستون چوبی با سر ستون هایی دقیقا مشابه ستون و سر ستونهای داخل شبستان تعبیه شده است که بار سنگین سقف ایوان را به دوش می کشند.

کف این ایوان، تقریبا 50 سانتیمتر از کف شبستان اصلی مسجد پایین تر است. به همین دلیل، ستون های آن نیز در حدود نیم متر از ستونهای داخلی شبستان بلندترند. نکته قابل توجه در این ایوان این است که برای پوشاندن سقف آن از چوب های یک پارچه ای به طول تقریبی پنچ متر استفاده شده است. علاوه بر ستون های چوبی در این قسمت، نرده چوبی نیز با طرح ساده برای جلوگیری از پرت شدن افراد از ایوان به پایین مسجد، تعبیه شده است. کل این مجموعه ایوان، جلوی مسجد نمایی بسیار دیدنی و زیبا بخشیده است. همین بافت جلویی مسجد آن را در میان مساجد منطقه کردستان و شاید هم ایران متمایز کرده است.
در ضلع شرقی ایوان، مقبره یکی از امامان جماعت مسجد به نام سید حکیم قرار دارد. مردم برای تبرک و زیارت هر روزه آنجا می روند.

گلدسته های مسجد
موقعیت دو گلدسته بسیار زیبای این مسجد ـ که وجه تسمیه مسجد نیز شده اند ـ بدین صورت است که دو گلدسته در ضلع شرقی و غربی مسجد و دقیقا در موازات محراب مسجد قرار گرفته اند. هر دو گلدسته به صورتی بنا شده اند که نیمی از آنها داخل دیوارهای مسجد قرار دارد و نیمه دیگر آن نیز بیرون است.

برای ساخت مناره ها در پی از سنگ استفاده شده و برای بدنه، کلا آجر و کاشیهای معقلی رنگی به کار رفته است. این گلدسته ها با استفاده از کاشی های معقلی و با نقوش زیبای هندسی، تزیین شده اند. البته تزیینات کاشیکاری دو گلدسته، متفاوت است و در کل گلدسته ضلع غربی تزیینات بیشتری دارد.

برای ورود به داخل گلدسته ها از پشت بام و از طریق دریچه کوچکی که با یک فرم در هر دو مناره تعبیر شده است، می توان به داخل مناره ها راه یافت، انتهای مناره ها با شش ستون استوانه ای کوچک و با ارتفاع تقریبی یک متر به سقف مناره ها منتهی می شود.

ارتفاع گلدسته ضلع غربی از سطح پشت بام حدود 5 متر و 30 سانتیمتر است و 2 متر و 8 سانتیمتر قطر دارد که با 11 پله می توان به بالای آن راه یافت. گلدسته ضلع شرقی نیز ارتفاعی حدود 5 متر و 80 سانتیمتر ، و قطری حدود 2 متر و 60 سانتیمتر دارد که راه ارتباطی بر بالایی آن نیز از طریق 12 پله ممکن می شود.

گلدسته ضلع غربی 15 سانتیمتر به طرف کوچه غربی مسجد منحرف می باشد. در ادوار پیشین مؤذن برای اذان گفتن به بالای این مناره ها می رفت تا صدایش به گوش همه محله برسد. اما در حال حاضر این رسم منسوخ شده است و مناره ها این کاربرد خود را از دست داده اند.

حوضخانه مسجد
حوضخانه این مسجد در منتهی الیه ضلع جنوبی مسجد و مجزا از آن ساخته شده است. از طریق 14 پله مرمرین سفید که در غرب مسجد ساخته شده اند، می توان به آن راه یافت. این حوضخانه از نظر معماری، اهمیت فراوانی دارد و همزمان با بنای اصلی مسجد، ساخته شده است. پلان کلی ساختمان هشت متر است که اضلاع چهارگانه ان در انتهای دیوارها ، به وسیله چهار فیلپوش متوسط به سقفی گنبدی با قطر تقریبی 5 متر منتهی می شود.

برای روشنایی داخل نیز در اطراف گنبد ، روزنه های مدوری تعبیه شده است که براحتی روشنایی داخل حوضخانه را تامین می کند. در ساخت این بنا نیز همانند مسجد در پی ، از سنگ و برای بدنه، از آجر استفاده شده است. کف این حوضخانه ، سنگ فرش زیبایی دارد. در چهار طرف حوض نیز چند عدد سنگ خارای میان تهی برای نشستن کسانی که وضو می گیرند، گذاشته شده است.

شبکه آبرسانی حوض و آبریزگاهها در قدیم ، بدین صورت بود که آن کاریز به وسیله جوییهای سنگی به داخل حوض سرازیر می شد. این آب از داخل حوض نیز دوباره به وسیله جوییهای سنگی ، به ترتیب از آبریزگاهها عبور می کرد و در انتها ، به بیرون محوطه آبریزگاهها و حوضخانه سرازیر می شد. این شبکه در حال حاضر، آبریزگاهها را شامل نمی شود. فقط حوضخانه از آب بسیار گوارا و روشن کاریز تغذیه می کند و در آبریزگاه ها از آب شهری استفاده می شود.

بنابر اظهارات معتمدان محل در کنار این حوض در اتاق مجزا حوض دیگری نیز وجود داشت که برای غسل کردن نمازگزاران و تطهیر اموات از آن استفاده می شد. این حوض بعدها برای گسترش آبریزگاهها از بین رفت. در گوشه های دیوار این حوضخانه به تناوب هر شش ردیف آجر، تیکه های چوب دقیقا به ضخامت آجرها کار گذاشته شده تا فشار دیوارها را مهار کند و از ترک خوردن دیوارها جلوگیری شود.

عناصر تزیینی
عناصر تزیینی به کار رفته در داخل این مسجد، همان تاقچه های گچکاری شده، شومینه ضلع شمالی، شبستان و سرستون های چوبی به کار رفته در مسجد است. دیوارهای بیرونی مسجد با استفاده از طاقنماهای آجری تزیین شده است. در هر طاقنما، مقدار زیادی شمسه کلوک معقلی به طور ساده یا چهار لنگه با ترکیب زیبایی به کار رفته است. از دیگر عناصر تزیینی، سرو معقلی است که همه این عناصر تزیینی. بر روی زمینه آجری با بافت ساده یا حصیری نقش شده است. کاشی های معقلی که برای تزیین به کار رفته اند. شامل چهار رنگ: سفید، آبی، زرد و سیاه است.

کاربری بنا
درباره کاربری بنا و نوع بهره برداری از آن باید ذکر کرد که از این مسجد از ابتدای ساخت به عنوان پایگاه مذهبی و اجرای فرییضه پنجگانه نماز جماعت استفاده می شده است. همچنین طلبه های علوم دینی نیز برای طلب علم ، پیش ماموستا و روحانی این مسجد می آیند و مدارج علوم دینی را کسب می کنند. همچنین از طرف سازمان میراث فرهنگی استان کردستان پیشنهاد شده است که از این مسجد در آینده به عنوان کتابخانه دینی و مذهبی نیز استفاده شود.

منبع: سازمان میراث فرهنگی استان کردستان

پایان پیام/