از معماری دوران خراسانی تا مساجد چهار طاقی

خبرگزاری شبستان: در طول تاریخ معماری اسلامی، طراحان و معماران با شیوه های مختلفی در اقصی نقاط ایران، بناهایی را پدید آوردند که حکایت از ذوق و هنر بی مانند آنان داشته است و در ذیل به دسته بندی های خاص آن می پردازیم.

1. شیوه خراسانی: این شیوه در سده اول هجری اوج گرفت و تا سده چهارم هجری ادامه یافت. مسجد دامغان، آدینه اصفهان، مسجد جامع ساوه و مسجد جامع نایین، نمونه هایی از این شیوه بود که از نظر زمانی تا قرن چهارم و حکومت دیلمیان دوام یافت.

2. شیوه رازی: سده چهارم تا هشتم هجری، زمان بالندگی آن است. مصالح در این شیوه از همان ابتدا از بهترین و مرغوب ترین نوع استفاده می شد. بهره گیری از نقش های شکسته گره سازی با آجر و کاشی، اغراق در ارتفاع بنا و گنبدهای زیبا، از ویژگی های این شیوه است. مسجد جامع زواره و قزوین، نمونه هایی از این مساجد است.(1)

3. شیوه آذری: بعد از حمله مغولان به وجود آمد. ساخت بنا با خشت خام و پخته که جانشین سفال شد، استفاده از کاشی هفت رنگ و معرق، ایوان های بلند با قوس های خاص، پیدایش گنبدهای مخروطی - هرمی شکل - و گنبدهای دو پوشش، از خصوصیات این شیوه است. مسجد کبود تبریز، رصدخانه مراغه و مجموعه بناهای حرم امام رضاعلیه السلام نمونه هایی از آن است.

4. شیوه اصفهانی: بهره گیری از انواع پوشش های طاق زیبا در گنبد و استفاده از کاشی معرق، از ویژگی های این شیوه است. مبنای مهندسی آن بر اساس اصول ریاضی است. مهم ترین و زیباترین نمونه آن مسجد امام اصفهان است.(2)

به طور کلی، مساجد را می توان به چهار گروه: شبستانی، چهار طاقی، ایوانی و چهار ایوانی تقسیم کرد:

الف) مساجد شبستانی: مسجد فهرج یزد از اولین مساجد شبستانی است که از دو بخش سر پوشیده در جانب قبله و حیاط مرکزی وایوان جنوبی آن و صفه هایی در اطراف تشکیل یافته است. دومین مسجد شبستانی، تاریخانه دامغان است که نقشه ای مستطیل شکلبا حیاط مرکزی مربع و شبستانی در جهت قبله و رواق هایی در اطراف دارد.

ب) مساجد چهار طاقی: همان طور که از نام آن پیداست، شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع می باشد که به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است و چون از چهار طرف باز بوده، به چهار طاقی شهرت یافته است. نمونه این مساجد مسجد یزد خواست است که طرح آن چهار طاقی است.

علت شکل گیری این مساجد را در این می دانند که مردم تازه مسلمان شده این مناطق که از ساختار مسجد اطلاعی نداشتند، ابتدا یک درگاه، از چهار طاقی که به طرف قبله بود مسدود کردند و آن را بنا کردند.
 

ج) مساجد ایوانی: بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که شرق ایران، به ویژه خراسان، جایگاه ایوان هاست. در حقیقت، این سبک از دوره اشکانیان در ایران شکل گرفته است.

اولین ایوان های اسلامی در جنوب و مقابل گنبد خانه شکل گرفت. سپس ایوانی در جهت شمال، قرینه سازی با ایوان جنوبی و گاه برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد. در بعضی مناطق ایران، این مساجد را به صورت دو ایوانی می ساختند که در عصر سلجوقیان نمود بیشتری یافت، همانند مساجد جامع یزد، سمنان و ساوه.(3)

د) مساجد چهار ایوانی: اولین مسجد چهار ایوانی در ایران، در منطقه خوارگرد خواف شکل گرفت. سپس مساجد جامع اصفهان، زواره و اردستان را نمونه ای از این مساجد می دانند. اوج هنرنمایی مساجد جامع ایران را می توان در مسجد جامع اصفهان دید؛ مسجدی که به مثابه دائرةالمعارف هنر اسلامی ایران، تجربیات هزار ساله معماری و روش های مختلف ساختمانی را در بردارد.(4)

در طرح کلی مسجد، قبل از هرچیز، نظم و توازن در ترکیب عناصر فضایی جلوه می کند.(5) معمولاً در معماری اسلامی، صحن مرکزی که رواق آن را در برگرفته و گاه طاق هایی مشبک دارد، رواق ها به مثابه سایه بان به کار می روند و در روزهای شلوغ به عنوان جایگاه عبادت مورد استفاده قرار می گیرند.(6)

معماران دوره اسلامی، مسجد را به شیوه های گوناگون می آراستند. در هر دوره، یکی از عناصر تزیینی در آراستن مساجد متداول بوده است. برای مثال در عهد سلجوقیان، آجر کاری؛ در عهد ایلخانان،گچ بری؛ در عهد تیموریان و صفویان، کاشی کاری رواج بیشتری داشته است.(7)

مسجد جامع قم با توجه به تقسیم بندی مساجد ایران، بر اساس نقشه و پلان در زمره مساجد دو ایوانی با پلان مربع مستطیل است.(8)

اسکلت اصلی گنبدخانه آن، متوازن و متعلق به نیمه نخستین قرن ششم هجری است و به اعتبار متون معتبر تاریخی، احداث بنای گنبد خانه پرکار، دو ایوان و چهار شبستان در گرداگرد صحن و یک ورودی با سر دری پرتکلف است.

پی نوشت:
1) معماری اسلامی ایران»، علی صفری فرد، مسجد شماره 25، ص 40
2) شیوه های معماری ایران، محمد کریم پیر نیا، ص 147.
3) مسجد در معماری ایران، حسین زمرشیدی، ص 133.
4) مسجد جامع اصفهان، اوژن کالدیری، عبد الله جبل عاملی، مقدمه مترجم.
5) شهرهای ایران، عبد الحسین سعیدیان، ص 648.
6) سبک شناسی هنر معماری، هانری مارتین هوگ، ص 203.
7) تاریخ هنر معماری، محمد یوسف کیانی، ص 9.
8) مسجد جامع، کاظم عرب، مسجد، ش 35، ص 79.
کتاب: تاریخ مسجد جامع قم
نویسندگان: رضا آقا بابایی - سید حسن قریشی
پایان پیام/