خبرگزاری شبستان: در صدر اسلام، مسجد مرکز هم اندیشی و جایگاه تبادلات افکار در صدر اسلام مطرح بوده است. به طوری که معماری حاکم بر آن بر اساس تفکرات و دیدگاه های اجتماعی حاکم در جهان بینی اسلامی به وجود آمده است. ابتدا نوع نگاه معماری آن بسیار ساده و نمود بیرونی آن چندان متمایز از دیگر معماری ها نبود.
اما با گذشت زمان و ورود مسجد به ایران، تفکر معماران خلاق ایرانی با الهام از جهان بینی اسلامی تأثیرات فراوانی بر ساختار فرعی و شکل مسجد گذاشته و عوامل و آرایه های گوناگونی به آن اضافه و با فلسفه ایرانی و اسلامی منطبق کردند مسجد در صدر اسلام معماری خاص و دوره های مختلف آرایه های گوناگونی داشته است؛ اما در دوره ی معاصر، معماری مسجد با دگرگونی مواجه شده است و به تدریج برخی از عناصر و آرایه ها حذف یا تغییر یافته اند. این مقاله که قسمتی از طرح پژوهشی است، ارایه های معماری مساجد را بررسی می کند و روند تکاملی تزیینات در معماری مساجد را شرح می دهد.
نگاهی به مسجد و تزئینات اسلامی در معماری اسلامی
مسجد نمونه عالی بنای اسلامی و کلید معماری اسلامی است که به گونه ای ماندگار ساخته شده که ابعاد مهم و خاص معماری مساجد زمینه ساز بحث های فراوانی در این باره هستند؛ بحث هایی مانند خاستگاه مسجد، اجزای سازنده آن، ارتباط آنها با اهمیت آیین نماز، کاربردهای گوناگون و خصوصیت استاندارد آن. تزیین موضوع بسیار مهم دیگری در این باره است که بدون بررسی آن پژوهش درباره مسجد ناقص خواهد ماند. به دلیل مخالفت اسلام با تزئینات تصویری، معماران مسلمان در امر تزیینات انتزاعی و مجرد تلاش زیادی کردند از این رو، وقت و هزینه زیادی صرف صفحات تزیینی مساجد می شد.
تزیینات چه معمارانه باشند و چه کاربردى، هدف از آنها یکی است: از میان بردن ماده، انکار توده های جسیم و جایگزین کردن آنها با حقیقتی که کمتر قابل لمس و محسوس باشد. حقیقتی که شکل های آن، حتی زمانی که بخواهند آنها را به دقت نگاه کنند، تغییر پیدا می کند و این حالت با تکرار واحدهای منفرد به صورت بی نهایت به دست می آید: ستون ها، قوس ها، مقرنس ها، به خصوص شکل های متنوع تزیینات کاربردی از نوع گل و گیاه، طرح های هندسی و خط.
به طور کلی تزیینات معماری اسلامى، دو وجه عمده کاربردی (مادی) و مفهومی (معنایی) دارد. در بعد کاربردى، نوع مصالح، ابزار و وسایل، روش های اجرا، ابعاد و اندازه، محل و مکان اجرا و کمیت های فیزیکی مد نظر است که همواره مورد اهتمام بوده و هنرمندان با بهره گیری از خلاقیت و تجربه و راه حل های مناسب اجرایی و فنی توانسته اند طی قرون گذشته، عرصه تزیینات معماری را بیش از پیش زیباتر و کامل تر سازند.
مهم ترین بخش تزیینات، وجه معنایی و مفهومی آن است که ذهن صدها متفکر مسلمان و غیر مسلمان را به خود معطوف کرده است. در این ارتباط آرا و اقوال مختلف گوناگونی وجود دارد؛ «تیتوس بورکهارت» معتقد است که این نقوش، ماهیتی غیر تاریخى، عرفانی و متفکرانه دارند و بازنمود وحدت در کثرت و کثرت در وحدت اند. «اولگ گرابار» به جانبخش بودن تزیینات اشاره می کند، اما معتقد است که تزیینات هیچ گونه معنای ذهنی و بعد فرهنگی ندارند و صرفاً برای آراستن و حظ بصرند؛ فقط در کتیبه ها معنای شبیه سازانه یافت می شود، به همین دلیل وی این نقوش را صرفاً تزیینی و فاقد بعد معنوی و سمبلیک می داند. محقق دیگری می نویسد:
«تزیینات چه معمارانه باشند و چه کاربردى، هدف از آنها یکی است: از میان بردن ماده، انکار توده های جسیم و جایگزین کردن آنها با حقیقتی که کمتر قابل لمس و محسوس باشد.»
خلاصه آنکه تاکنون در این زمینه دیدگاه های متفاوت و گاه متضادی، همچون نگاه های عرفانی و صوفیانه و نظر بر جنبه های ایهام و ابهام و ترس از وجود خلأ، مطرح شده است. آنچه مورد توافق بیشتر محققان این حوزه قرار گرفته، همانا جنبه های غیر مادی، و همچنین غیر فردی بودن آنهاست؛ بنابراین تزیینات، صورت های نمادینی از هنر اسلامی هستند که علاوه بر جنبه های مختلف علمى، در پی تجلی معماری اسلامی هستند.
برای درک زیبایی شناختی این نقوش بایستی به رمزهای تصویری و نمادهای فرهنگ اسلامی واقف بود. به هر جهت «تزیین در هنر اسلامى، برای بیان فضای قدسی است.» و همواره هنرمندان اسلامی می کوشند تا ماده را به سوی ساحت معنا سوق دهند؛ زیرا اساساً «هنر در بینش اسلامی شرافت بخشیدن به ماده است.»
شکوه و زیبایی معماری ایران به ویژه در دوران اسلامی به تزئین و آرایش آن بستگی دارد. هنرهای والای اسلامی از هنرهای تزئینی و کاربردی گرفته تا احداث زیباترین بناهای مذهبی دارای اهمیت و اعتبار ویژه ای است. تزئیناتی چون آجرکاری، گچبری، کاشی کاری، حجاری، منبت کاری، آیینه کاری و نقاشی در تمام ادوار اسلامی رواج داشته و در هر دوره ای با امکانات آن روزگاران پیشرفت کرده است.
ایرانیان تزئینات هنری معماری را کامل کردند، به طوری که در بسیاری از کشورهای اسلامی هنرمندان ایرانی بناهایی زیبا را با تزیینات هنری مختلف ساخته اند.
ادامه دارد...
نظر شما