خبرگزاری شبستان؛ شاید بتوان گفت واقعه عظیم و دردناک عاشورا موضوعی است که طی قرون متمادی بیشترین سهم تالیف در میان شیعه و بلکه در میان مسلمانان را از آن خود کرده است. اما در این میان، بخش ناچیزی از این آثار و تالیفات به بررسی اوضاع اجتماعی دنیای اسلام در زمان واقعه عموما، و شهر کوفه خصوصا، پرداخته است. در حالی که این بررسی می تواند به شناخت بیشتر علل و انگیزه های قیام امام حسین علیه السلام و نیز دلایل عدم موفقیت ظاهری آن کمک شایانی کند. نوشته حاضر تلاشی است در جهت مردم شناسی کوفه که جمعیت کوفه و شرایط حاکم بر آن، نظام اداره جامعه کوفه و نظام اقتصادی حاکم بر کوفه در زمان شروع نهضت امام حسین علیه السلام و پیش از آن را بررسی و در هر مورد سعی کرده است تا به مقدار تاثیر مساله مورد بحث در نهضت و پیشبرد و یا متوقف کردن آن اشاره کند.
کوفه؛ پادگانی نظامی و شهری مهاجرنشین
بنیان شهر کوفه در سال هفده هجری به وسیله خلیفه دوم و به دست سعدبن ابی وقاص، به منظور برپایی یک پادگان نظامی برای پیگیری هر چه بیشتر فتوحات اسلامی در داخل کشور ایران پی ریزی شد. (1) عمر دستور داده بود که مسجد این شهر دارای چنان مساحتی باشد که تمام جمعیت جنگجو را در خود جای دهد و مسجدی که طبق این دستور پی ریزی شد، گنجایش چهل هزار نفر جمعیت را دارا بود. (2) بنابراین می توان چنین نتیجه گیری کردکه کوفه در آغاز تاسیس، حدود چهل هزار سرباز داشته است که با توجه به این که بسیاری از این سربازان، زن و فرزند خود را نیز همراه داشته اند،بنابراین جمعیتی نزدیک به صدهزار نفر در زمان تاسیس، در این شهر حضور داشته اند که رقم معقولی به نظر می رسد. طبری به هنگام بیان حوادث سال بیست ودو هجری پس از نقل عبارتی از عمر که در آن از عدد صد هزار (ماة الف) بدون ذکر معدود یاد کرده است می نویسد: «واختطت الکوفة حین اختطت علی ماة الف مقاتل »; (3) شهر کوفه در آغاز تاسیس برای گنجایش صدهزار جنگجو پی ریزی شد. اگر این نتیجه گیری را بپذیریم باید جمعیت کوفه را در آن زمان رقمی بیش از دویست هزار نفر بدانیم که این علاوه بر دور از ذهن بودن، با وسعت مسجد در آن زمان نیز ناسازگار است. پس صحیحتر آن است که معدود «صد هزار» در کلام عمر را «نفر» فرض کنیم نه جنگجو، تا با واقعیت تاریخی منطبق باشد.
کوفه پس از تاسیس به علت آب و هوای خوش و نزدیکی به فرات و قرب به ایران و وضعیت اقتصادی نیکویی که از راه غنایم و خراج سرزمینهای فتح شده کسب نموده بود، پذیرای سیل مهاجرت اقوام و گروههای مختلف از سرتاسر مملکت وسیع اسلامی آن روز گردید. این مهاجرتها به خصوص در سال سی وشش هجری که حضرت علی علیه السلام این شهر را پایتخت کشور اسلامی قرار دادند شدت بیشتری به خود گرفت به گونه ای که تنها تعداد سپاهیان کوفی آن حضرت علیه السلام را در جنگ صفین (سال 37 هجری) بالغ بر 65 هزار نفر ذکر کرده اند (4) که با احتساب خانواده آنان و نیز افرادی که در جنگ شرکت نکرده اند، به راحتی می توان به رقم 150 هزار نفر دست یافت. و این در حالی است که گزارش «مسعودی » در مورد شمار لشکریان حضرت در آن جنگ صفین مبنی بر سپاه 90 هزار نفر یا 120 هزار نفری نادیده گرفته شود. (5)
فراوانی شیعیان در کوفه و انتقال آنها به شام و خراسان
بعد از صلح امام حسن علیه السلام در سال 40 هجری، بعضی از یاران امام علیه السلام به عنوان اعتراض به این عمل سخن از وجود سپاه 100 هزارنفری اهل کوفه به میان می آورند. (6)از سال 50 هجری که «زیادبن ابیه » از طرف معاویه عهده دار امارت کوفه شد، با توجه به فراوانی شیعیان علی علیه السلام در کوفه دست به انتقال عظیم نیروی انسانی از کوفه به شام و خراسان و نقاط دیگر زد، گفته شده که او تنها 50 هزار نفر را به خراسان منتقل نمود. (7) در این موقع جمعیت کوفه به 140 هزار نفر تقلیل پیدا کرد که شامل 60 هزار جنگجو و 80 هزار نفر خانواده های آنان می شد، (8) به گونه ای که «زیاد» هنگامی که اقدام به گسترش مسجد کوفه نمود، آن را به اندازه گنجایش 60 هزار نفر وسعت داد. (9) در سال 60 هجری و بعد از مرگ معاویه، بعضی از کوفیان با نوشتن نامه به امام حسین علیه السلام سخن از سپاه صد هزار نفری آماده به خدمت به میان آوردند (10) که این سخن گرچه نسبت به آمادگی کوفیان اغراق آمیز است اما می تواند تعداد جمعیت کوفه در زمان نهضت امام حسین علیه السلام را نشان دهد. نتایجی که می توان از مطالب فوق در نهضت امام حسین علیه السلام گرفت این است که: 1) ذکر رقم 12 هزار نامه خطاب به امام حسین علیه السلام (11) گرچه بسیار بزرگ می نماید، اما نسبت آن به جمعیت کوفه از نصف کمتر است، هر چند بپذیریم که بعضی از این نامه ها از سوی چند نفر و یا گروههایی نگاشته شده باشد. بنابراین امام حسین علیه السلام، بدان اکتفا نکرده و برای کسب آگاهی بیشتر مسلم را به کوفه گسیل می فرماید.
2) تعداد بیعت کنندگان با مسلم را از 12 هزار تا 40 هزار نفر نوشته اند (12) اما در حدیثی منسوب به امام باقرعلیه السلام از تعداد 20 هزار بیعت کننده یاد شده است. (13) اگر این رقم را بپذیریم، به تعدادی حدود یک پنجم جنگجویان کوفه دست می یابیم که شاید بتوانیم با این نتیجه گیری به توجیهی برای عدم اقدام جدی از سوی مسلم برسیم. البته پرواضح است که در صورت اقدام جدی مسلم و تشکیل حکومت، بسیاری از عناصر بی طرف و حتی مخالف، نیز به این حکومت نوپا می پیوستند. 3) به نظر می رسد رقم 30 هزار نفری لشکر عمربن سعد که در روایتی از امام صادق علیه السلام به آن اشاره شده است (14) بخصوص با توجه به نفیر عام ابن زیاد، رقمی معقول است; و البته این رقم هنوز به نصف جمعیت جنگجوی کوفه نرسیده است و از این جا کثرت سپاهیان مختار نیز که آن را 60هزار نفر ذکر کرده اند، (15) قابل توجیه است، زیرا سپاهیان او را افرادی تشکیل می دادند که در کربلا جزو لشکر عمربن سعد نبودند.
ترکیب جمعیتی کوفه؛ عرب و غیر عرب
ترکیب جمعیت کوفه از دو بعد نژادی و عقیدتی قابل بررسی است؛ الف: ترکیب نژادی جمعیت: جمعیت کوفه را به طور کلی می توان به دو بخش عرب و غیرعرب تقسیم کرد:بخشی از عربهای ساکن کوفه را قبایلی تشکیل می دادند که با آغاز فتوحات اسلامی در ایران، از شبه جزیره عربستان به قصد شرکت در جنگ به سمت عراق کوچ کردند و سرانجام پس از پایان فتوحات در کوفه و بصره مسکن گزیدند.این عربها که هسته اولیه کوفه را تشکیل می دادند از دو تیره قحطانی و عدنانی بودند که در اصطلاح به آنها یمانی ها و نزاری ها اطلاق می شد. از بیست هزار خانه ساخته شده در آغاز تاسیس کوفه، 12 هزار خانه به یمانی ها و 8 هزار خانه به نزاری ها اختصاص یافت. (16) در ابتدا یمانی ها علاقه بیشتری نسبت به خاندان اهل بیت علیهم السلام داشتند و لذا معاویه سرمایه گذاری بیشتری روی آنها نمود و آنها را به خود نزدیکتر کرد. (17) بخش دیگری از عربها را قبایلی همچون «بنی تغلب » تشکیل می دادند که قبل از اسلام در عراق سکونت گزیده و پیوسته با ایرانیان در جنگ بودند. پس از آغاز فتوحات اسلامی این قبایل به مسلمانان پیوستند و آنها را در فتوحات یاری نمودند و سپس بخشی از آنها در شهرهای تازه تاسیس شده اسلامی، سکنا گزیدند. (18) عناصر غیر عرب کوفه را گروههای بزرگی همچون موالی، سریانی ها و نبطیها تشکیل می دادند. (19)
ایرانیان، بزرگترین گروه موالی کوفه با عنوان «حمراء دیلم »
موالی کسانی بودند که با قبایل مختلف عرب پیمان می بستند و به اصطلاح «ولاء» آنها را می پذیرفتند و از نظر حقوقی همانند افراد آن قبیله به شمار می آمدند. این موالی ممکن بود از نژادهای مختلف مانند ایرانی ها، رومی ها، ترکها، ... باشند که عربها به همه آنها اطلاق لفظ «عجم » می نمودند. بزرگترین گروه موالی کوفه را ایرانیانی با عنوان «حمراء دیلم » تشکیل می دادند «حمراء» اسم عامی بود که عربها نسبت به ایرانیان استعمال می کردند. این گروه یک سپاه چهارهزار نفری ایرانیان را در برمی گرفت که به رهبری شخصی به نام «دیلم » به سپاه اسلام تحت رهبری سعدبن ابی وقاص پیوستند و با او پیمان همکاری بستند. (20)
این گروه بعدها در کوفه ساکن شدند و بسیاری از حرفه ها و صنایع کوفه را اداره نمودند. (21) در بعضی از نوشته ها تعداد این موالی در زمان مختار، یعنی در سال 66 هجری، حدود 20 هزار نفر ذکر شده است. (22) رشد جمعیت موالی در کوفه بسیار بیشتر از عربها بود; به طوری که پس از چند سال نسبت یک به پنج بین موالی و عربها برقرار شد. (23) معاویه از این رشد فراوان در بیم شد و به «زیاد» دستور انتقال آنها را از کوفه داد و زیاد بخشی از آنها را به شام و بخشی را به بصره و بخشی را به ایران منتقل نمود. (24) اما با این حال، کثرت وجود موالی در سپاه مختار در سال 66 هجری که چند برابر عربها بودند (25) نشانگر فراوانی این گروه در زمان شروع نهضت امام حسین علیه السلام در کوفه است. «سریانی ها» به کسانی گفته می شد که قبل از فتوحات در دیرهای اطراف حیره زندگی می کردند و مسیحیت را پذیرفته بودند. (26) «نبطی ها» که بعضی آنها را نوعی از عرب می دانند به کسانی گفته می شد که قبل از فتوحات در اطراف و اکناف عراق و در سرزمینهای جلگه ای زندگی می کردند و پس از تاسیس کوفه به این شهر آمده و به زراعت مشغول شدند. (27)البته این دو گروه اخیر اندکی از جمعیت کوفه را تشکیل می دادند.
پی نوشتها؛
1- طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات،3/145.
2- حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی،1399 ق، 4/491.
3- تاریخ طبری،3/243.
4- همان، 4/49.
5- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالمعرفة، 2/385.
6- دینوری، عبدالله بن مسلم بن قتیبه، الامامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، چاپ اول، قم، منشورات شریف رضی، 1371، 1/185.
7- شریف القرشی، باقر، حیاة الامام الحسین بن علی علیه السلام، چاپ دوم: قم، دارالکتب العلمیة،1397 ق، 2/178 به نقل از تاریخ الشعوب الاسلامیة، 1/147.
8- بلاذری، ابوالحسن، فتوح البلدان، تعلیق رضوان محمد رضوان، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1398 ق، /345.
9- معجم البلدان، 4/491.
10- تاریخ طبری، 4/494; مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران، المکتبة الاسلامیة، 44/337.
11- بحارالانوار، 44/334.
12- همان،337.
13- همان، 68.
14- همان، 45/4.
15- دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، چاپ اول، قاهره، داراحیاء الکتب العربیة، 1968م /305.
16- زیدی، محمدحسین، الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة فی الکوفة فی القرن الاول الهجری، بغداد، جامعة بغداد، 1970 م /42.
17- جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، بیروت، منشورات دار مکتبة الحیاة، 4/338.
18- الحیاة الاجتماعیة، 42.
19- حیاة الامام الحسین علیه السلام، 2/438.
20- فتوح البلدان، /279.
21- جنابی، کاظم، تخطیط مدینة الکوفه عن المصادر التاریخیة و الاثریة، مقدمه احمد فکری، چاپ اول، بغداد، مجمع العلمی العراقی،1386ق، ص 42 به بعد.
22- الاخبار الطوال، /288.
23- تاریخ التمدن الاسلامی، 4/370.
24- فتوح البلدان،279.
25- تاریخ التمدن الاسلامی، 4/371.
26- تخطیط مدینة الکوفه،26.
27- همان،43; حیاة الامام الحسین علیه السلام، 2/438.
منبع: فصلنامه مشکوة، دکتر نعمت الله صفری فروشانی، مدیر گروه فرهنگ و تمدن پژوهشکدۀ تاریخ و سیرۀ اهل بیت(ع)
ادامه دارد.../
نظر شما