خبرگزاری شبستان: انجام کار فرهنگی از اموری است که سهل و ممتنع است و نیروهای مذهبی در وهله اول، هم می‌دانند و هم نمی‌دانند که باید از کجا، چگونه، چه زمانی و چه کاری را شروع کنند.
از این‌رو، این نوشتار که ناظر به فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی و اهمیت کار در مساجد، هئیت، پایگاههای بسیج، کانونهای فرهنگی و هنری و دیگر پایگاههای فرهنگی و مذهبی ماست، سعی دارد نمونه‌ای از این کارها را ـ که شاید به ذهن بسیاری از فعالان فرهنگی رسیده باشد یا حتی به مرحله اجرا در آمده باشد ـ این بار به صورت منظم و دسته‌بندی شده ارائه کند.
این نوشته که کار فرهنگی در مساجد تجربه‌ها، آسیبشناسی و راهکارها نام دارد نوشته یاسر عسگری، محقق پژوهشگاه جامعة المصطفی(ص) است که در آن گام به گام سیر مطالعاتی و اقدامات لازم برای تبدیل یک مسجد به مسجدی فعال و فرهنگی آمده است.
مساجد پایگاه انقلاب اسلامی بود و باید باشد؛ همچنان که پایگاه اصلی نهضت عظیم اسلامی در صدر اسلام بوده است. در پیش از انقلاب و دهه اول انقلاب مساجد پایگاه فعال برای نیروهای انقلابی بوده است، چه برای مبارزه با رژیم شاه و چه برای بسط و گسترش تفکر انقلاب اسلامی و امام خمینی(ره). اما متأسفانه در مساجد فعلی این کارکرد کمتر مشاهده می‌شود.
گام اول مطالعه تاریخ شفاهی مساجد مهم و موثر تاریخ انقلاب
خوشبختانه تاریخ شفاهی بعضی از مساجد مهم و موثر در تاریخ انقلاب، به‌ویژه مساجد مهم تهران، منتشر شده است. البته در خاطرات شفاهی بسیاری از فعالان زمان انقلاب نیز به فعالیتهایشان در مساجد و مدارس اشاره شده است که مطالعه آنها خالی از لطف نیست و می‌تواند الگویی برای این دوره باشد؛ به‌ویژه که مساجد، پایگاه اصلی انقلابی‌ها و مذهبی‌ها بود و در همین مکان‌ها سازماندهی، آموزش و تربیت نیروها و … انجام می‌شد. بسیاری از این مساجد در پیش از انقلاب و دهه اول انقلاب، پایگاه جدی نشر معارف اسلام و انقلاب بود و آنها فعالیت‌های چشمگیری چون تظاهرات، اجتماعات، تواشیح، گروه‌های سرود و تئاتر، نشریات و کارگاه‌های گوناگون نقاشی، خوشنویسی و … داشتند.
حفظ پایگاههای قدیمی سپس راه‌اندازی پایگاههای جدید
پایگاه و پاتوق برای فعالیت به راحتی به دست نمی‌آید و در اختیار ما قرار نمیگیرد. پس دقت کنیم از همین فرصتها و پایگاههایی که داریم درست استفاده کنیم. متأسفانه بسیاری از ما از سنگرها و پاتوقهای موجود استفاده شایانی نمی‌کنیم، و در حفظ آنها کوشا نیستیم، اما همواره درصدد فتح سنگرها و ایجاد پاتوقهای جدیدیم. این درحالی است که باید پاتوقها و سنگرهایی را که داریم به وضعیت تثبیتشدهای برسانیم و سپس برای ایجاد پاتوقها و فعالیت‌های جدید اقدام کنیم.
شناسایی فرصتها و ظرفیتهای موجود/نباید کنار بنشینیم و منتظر تحول باشیم
شناسایی فرصتهای فعلی در شهرها و روستاهای پیرامونی ضروری است. از سویی، باید روحانیان و طلاب خوشفکر هر منطقه را شناسایی کنیم. باید فردی را که فعالیت سازنده یا همسو با ما انجام می‌دهد، کمک و حمایت کنیم؛ زیرا موفقیت او، موفقیت جبهه فکری و فرهنگی انقلاب در شهر، و تضعیف جبهه مفسدان است. نمیتوانیم صرفاً کناری بنشینیم و منتظر تحول فرهنگی در منطقه خومان باشیم. تا خودمان وارد کار و فعالیت نشویم، نباید انتظار تحول فرهنگی و دینی در شهر و منطقه داشته باشیم.
الگوی عملی و عینی نداریم/ نیم نگاهی به تجربه‌های دیگران
مشکل بسیاری از فعالان فرهنگی و تشکلی ما این است که الگوی عملی و عینی ندارند. ما باید به گونه‌ای فعالیت کنیم که با این کارها، یک الگوی عملی برای دیگر فعالان و مساجد شویم. الگو بودن یک مسجد یا پایگاه بسیج یا یک هئیت، باعث می‌شود که مساجد، هئیتها و پایگاههای دیگر از آن ایده بگیرند و فعالیت خودشان را جهت دهند؛ همچنان که اگر یک تشکل یا مجموعۀ خوبی داشته باشیم، می‌توانیم روی تشکلها و مجموعههای دیگر اثر بگذاریم و برای دیگران، الگوبخش شویم.
از دیگر مشکلات ما این است که از تجربه‌های دیگران استفاده نمی‌کنیم. این استفاده نکردن اغلب از بی‌خبری ما ناشی می‌شود. در واقع اطلاعات و شناخت ما از سنگرهای جبهه خودی کم است. این در حالی است که باید از تجربه‌های مساجد و پایگاههای دیگر استفاده کنیم.
احتمال نقص وجود دارد/ آرمان گرا نباشیم
از سوی دیگر، انتظار نداشته باشیم که فضای شروع فعالیت ما، حتماً آماده، آرمانی و دارای همه نوع امکانات باشد و تمام کارهایمان بینقص باشد یا انتظار داشته باشیم اعضای هیئت امنا از همه فعالیت‌های ما حمایت کنند و نهادها، مراکز یا شخصیتهای صاحب نفوذ شهری، نظری سوء یا انتقادی نسبت به فعالیت‌های ما نداشته باشند. این را بدانیم که همیشه این گونه نیست که در و تخته با هم جور باشند.
فضای خوب مساجد برای کلاس‌های آموزشی
با فضاهایی که در مساجد داریم می‌توانیم دوره‌های گوناگون آموزشی، فرهنگی، دینی، مهارتی و … برای مخاطبان خود در دوره‌های سنی متفاوت ـ از دانشآموز تا دانشجو و میانسالان آقا و خانم ـ برگزار کنیم. البته شرط لازم برای این کار داشتن انگیزه و اراده و همت کردن است. دایره این دوره‌ها نیز می‌تواند از کلاس‌های مطالعاتی اندیشه‌های امام(ره)، رهبری، شهید مطهری(ره)، شهید آوینی(ره)، تاریخ معاصر، تاریخ اسلام، هنر انقلاب و دفاع مقدس تا جلسات نقد و پخش فیلم، مستند، نمایشگاههای عکس، کاریکاتور و نقاشی، کلاس‌های مهارتی مانند مستندسازی، فیلمسازی، کامپیوتر، زبان، را دربرگیرد. برای برپایی این دوره‌ها در درجه اول می‌توان از پتانسیل شهر و منطقه خود نهایت استفاده را ببرید. حتی اگر خودمان یا دوستانمان می‌توانیم در حوزهای طرح بحث یا کلاسی برگزار کنیم، متولی آن بخش شویم و مسئولیتی برعهده بگیریم.
شبکهسازی فعالان فرهنگی مساجد با جلسات منظم
با هر تعداد نفر که در هر شهر هستیم مرتبط و هماهنگ باشیم. هماهنگی و جلسات مشترک ماهانه یا فصلی فعالان فرهنگی فوق‌العاده تأثیرگذار است و الگوهایی برای فعالیت می‌دهد. سعی کنیم هر بار جلسه خود را در یکی از پایگاهها برگزار کنیم. لازم نیست ابتدای کار، حلقه کاری و هماهنگی خودمان را آن‌قدر وسیع کنیم که نتوانیم جمع و جورش کنیم. می‌توان چند حلقه کاری تعریف کرد. قرار هم نیست که در همه این زمینهها حتماً سر و صدا و کارهایی بکنیم که بی جهت، حساسیت‌ها را برانگیزیم.اگر نتوانیم با مبانی و دغدغههای مشترک، فعالیت خود را شروع کنیم، قطعاً در آیندهای نزدیک از هم میپاشیم. پس نیروسازی را از همین الآن جدی بگیری.
ملزومات برپایی دوره‌های خوب در مساجد
در برگزاری دوره‌ها یکی از موضوع‌هایی که باید مدنظر قرار گیرد ظرفیت مخاطبان است. بی‌توجهی به این موضوع سبب بی‌انگیزگی و حتی کاهش تعداد مخاطبان می‌شود. برای چنین دوره‌هایی باید به نکته‌های زیر توجه کرد:
1. ظرفیتهای مخاطبانمان. برای هر دوره سنی و تحصیلی ــ دانشآموز، دبیرستانی، دانشجو ــ مجرد یا متأهل و … با توجه به نیازهایشان سیرهای مطالعاتی ویژه‌ای در نظر بگیریم.
2. مشخص و محدود بودن دوره سیرهای مطالعاتی. دوره‌های برپا شده به گونه‌ای نباشد که دورهای دو یا سه‌ساله، تمام شود. چون همین زمان طولانی، باعث کاهش انگیزه و خستگی افراد می‌شود. برای پرهیز از این مسئله در مرحله اول، محدوده زمانی دوره را دو، سه ماهه قرار دهیم. همین محدود بودن دوره باعث می‌شود که اگر کسی از دوره خوشش نیامد، یک یا دو ماه باقی‌مانده را تحمل کند و در کلاسها حاضر شود.
3. استفاده از افراد شرکت‌کننده در دوره‌ها و سیرها. این افراد حداقل میتوانند دوره‌های مشابه را برای دوستان دانشآموز راهنمایی یا دبیرستانی مدیریت کنند. اگر از آنها استفاده نکنیم، فایده چندانی ندارد. بنابراین اگر برنامهای برای تحول فرهنگی در شهر داریم، باید برای فارغالتحصیلان یا شرکتکنندگان باسواد این دوره‌ها هم برنامه داشته باشیم.
4. استفاده از برنامه‌های متنوع طی دوره. چه بسا پخش یک فیلم، مستند یا دیدار با یک عالم یا استاد، یا حتی اردوی دسته‌جمعی یک روزه، به نشاط اعضای دوره کمک کند.
چه کتاب هایی را در مساجد بخوانیم؟
5. شروع دوره با کتاب‌های خوب. اگرچه کتاب‌های شهید مطهری بسیار خوب هستند، ممکن است برای عده‌ای جذاب نباشد. بنابراین می‌توان این دوره‌ها را با کتاب‌های اخلاقی دیگر مانند کتاب‌های آیتالله حسین مظاهری، شهید دستغیب، آیتالله مصباح یزدی، «چهل حدیث» امام خمینی(ره) یا حتی کتاب‌های رقیق‌شده اندیشه‌های شهید مطهری مثل «مجموعه چلچراغ حکمت» آغاز کرد.
6. مرعوب نشدن در برابر مشهورات و محدود نکردن خود به قالب‌ها. چه کسی گفته است شروع دوره مطالعاتی حتماً باید با کتاب‌های شهید مطهری یا فلان شخصیت بزرگ باشد. ما منکر استفاده از آثار ایشان نیستیم و افتخار هم میکنیم که کتاب‌های ایشان را مطالعه کنیم، اما آیا امکان ندارد که دوره را با یک کتاب رمان، داستان، مجموعه شعر یا حتی پخش فیلم و مستند آغاز کنیم؟! آیا مشکلی پیش میآید؟ پس خودمان را محدود قالب‌ها و ابزارها نکنیم. مثلاً، دانشجویان بسیجی دانشگاه تهران، شروع دوره مطالعاتیشان درباره جنبش نرمافزاری و تولید علم را با کتاب «نشت نشاء» آقای امیرخانی شروع کردند و … پس قرار نیست خودمان را در یک قالب و شیوه محدود کنیم.
مطالعه تاریخ، تاریخ شفاهی و خاطرات در مساجد
شروع چنین دوره‌هایی باید جذاب باشد. مثلاً با کتاب‌های تاریخی آغاز شود، آن هم نه صرفاً با کتاب‌های تحلیلی، بلکه با کتاب‌های تاریخ شفاهی و خاطرات مبارزان انقلابی.[4] البته باید به این نکته هم توجه کنیم که این کتاب‌ها برای علاقه‌مند شدن به مطالعه خوب است و نباید خود را به آنها محدود کنیم و از کتاب‌های تحلیلی و عمیق غافل شویم. ما باید بکوشیم که ذهن نقاد و تحلیلی داشته باشیم، نه مثل یک دایرةالمعارف یا کشکول.
سیرهای مطالعاتی تخصصی را برای مراحل بعدی بگذارید
درباره ادامه سیر مطالعاتی باید برنامه داشته باشید؛ یعنی بعد از مدتی کسانی که سیر مطالعاتی را طی کردند باید در حوزه تخصصی یا رشته خودشان متمرکز شوند؛ برای مثال اگر رشتهمان مدیریت است، سیر مطالعاتی ویژه مدیریت اسلامی، اگر علوم قرآن است، مباحث تخصصی تفسیر قرآن، و اگر علوم سیاسی است مباحث جدی این حوزه را پیگیری کنیم. سیرهای مطالعاتی باید به‌گونه‌ای باشد که از یک سو سیرهای مطالعاتی عمومی برگزار شود و از سوی دیگر در کنار آن، سیرهای مطالعاتی تخصصی هم راه‌اندازی شود تا هر فردی در حوزه مورد علاقه‌اش با برخی دوستان دیگر فعال شود.
نکته دیگر این است که موضوعات سیرهای مطالعاتی خودمان را محدود نکنیم. حتی گاهی برای تنوع هم که شده است در بازه زمانی محدود، به موضوعات سیاسی و اجتماعی مورد نیاز خودمان، مانند مسائل جهان اسلام، وهابیت، غربشناسی، آفریقاشناسی، آمریکای لاتین‌شناسی و … توجه کنیم.
هنر و ادبیات ابزار هستند نه هدف!
متأسفانه برخی از ما از ظرفیت هنر و ادبیات و رسانه غافلیم یا اینکه در استفاده از آنها افراط میکنیم. مخالف خواندن رمان، شعر، داستان و فیلم نیستیم، ولی هر کدام باید ضریب خاص خودشان را داشته باشد. دانستن کلیات اندیشه اسلامی، اندیشه امام و رهبری و تاریخ معاصر و انقلاب برای همه ضروری است و اگر کسی اینها را نداند، احتمال اشتباه و انحرافش بسیار زیاد است.
استفاده از ظرفیت هنر و ادبیات انقلاب
هنر و ادبیات انقلاب اسلامی ابزاری است که ما می‌توانیم از آن برای تحقق اهدافمان استفاده کنیم. از یک‌سو می‌توانیم هنر و رسانه را در خدمت اهداف فرهنگی و دینی خودمان بگیریم و از سویی دیگر، از ظرفیتهای مسجد، کانونها و تشکلهای مذهبی و هیئت برای گسترش و تعمیق هنر و اندیشه انقلاب اسلامی استفاده کنیم. پس دو موضوع مطرح است: خدمت متقابل هنر و مسجد. بیان هنری اندیشه‌ها و طرح آنها در قالب فیلم یا مستند، نقاشی یا سرود یا عکس می‌تواند این اندیشه‌ها را ماندگار و تأثیرگذار بکند.
برای استفاده از ظرفیت هنر می‌توان در پایگاههای مساجد، تشکلهای مدارس یا حتی دانشگاهها، به صورت برنامهریزیشده، فیلم‌ها و مستندهای اثرگذار را نمایش داد یا نمایشگاه کاریکاتور، عکس و نقاشی برگزار کرد و در مراحل بعدی به تشکیل گروه‌های تئاتر یا فیلم سازی اقدام کرد.
تاریخ شفاهی مساجدتان را ثبت و ضبط کنید
خاطرات فعالان و شهدای مساجد و نیز شخصیتهای فرهنگی، سیاسی و انقلابی شهر خودتان را ثبت و ضبط و سپس منتشر کنید. درباره فعالیت‌های مساجد یا فعالان مسجدی ــ که سابقه جبهه و جنگ یا مبارزات انقلابی دارند ــ مستند بسازید. از صداوسیمای استان یا مراکز فرهنگی و هنری، مانند بنیاد شهید، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان ملی جوانان یا سازمان فرهنگی ـ هنری شهرداری در این زمینه کمک بگیرید.
الگویی برای ثبت تاریخ شفاهی/ ای کاش هر استان یک سیدقاسم یاحسینی داشت
شما اسم سیدقاسم یاحسینی را شنیده یا کتاب‌های ایشان را خواندهاید. او از نویسندگان ادبیات پایداری است. انتشارات سوره مهر حدود ده جلد، و انتشارات فاتحان هم حدود پنج جلد کتاب از ایشان در زمینه دفاع مقدس منتشر کرده است. سیدقاسم اهل بوشهر است؛ یعنی شهرستانی است، حدود پنجاه سال دارد و بالای یکصد جلد کتاب نوشته که حدود شصت جلد از آن درباره بوشهرشناسی است، ولی بقیه، اغلب در زمینه دفاع مقدس، انقلاب و تاریخ معاصر است. ایشان هر وقت تهران میآید، با خودش دو، سه جلد کتاب برای چاپ میآورد. این نویسنده شهرستانی بسیار فعال است و همین موضوع نشان می‌دهد که صرف شهرستانی بودن و بهره‌مندی از امکانات کمتر دلیل بر این نمیشود که فرصتهای خود و ظرفیتهای منطقه را قدر ندانید. یاحسینی در کتاب‌هایش، خاطرات شفاهی بسیاری از رزمندگان بوشهری، آبادانی و... را به جامعه معرفی کرده است. ای کاش هر استان و منطقه یک سیدقاسم یاحسینی داشت تا رزمندگان و شهدای گمنام شناخته میشدند.
استادان متعهد را شناسایی کنید!
باید ظرفیتها و فرصتهای منطقه خودتان را خوب شناسایی کنید و به کار بگیرید و نگذارید افراد با استعداد خودشان را دست کم بگیرند یا بیانگیزه شوند. اگر قابلیت دارند و افرادی خودساخته و اهل فکرند، جلسات منظم برایشان برگزار کنید و حتی بحثهایشان را ضبط و مکتوب نمایید. در مراحل اولیه به صورت جزوات و بعداً پس از ویرایش و اصلاحات و افزودنیهای لازم به صورت کتاب و کتابچههای 200ـ150 صفحهای منتشر کنید.
آشنایی با آثار جبهه فرهنگی انقلاب
باید برنامه‌های شما در مساجد و دانشگاهها به گونه‌ای باشد که هر کسی با شما همکاری میکند استادان و آثار جبهه فرهنگی و فکری انقلاب را بشناسد، خوانده باشد و حداقل اینکه اسم این افراد و کتاب‌ها و مراکز به گوشش خورده باشد.
برای آینده فعالان مسجدی برنامهریزی کنید/ حواستان به فعالان مسجدی باشد
اگر قصد تأثیرگذاری ماندگار در فضای شهر و منطقه را داریم، باید برای آینده فعالان مسجد برنامهریزی کرده باشیم. باید هم جویای درس و بحث ایشان باشیم و هم جویای اشتغال به کارشان. اگر کسی در شرف ازدواج است و نیاز به کمک مالی دارد، کمک و حمایتش کنیم؛ برای مثال صندوق قرضالحسنهای تأسیس کنیم تا هر کسی که نیاز مالی پیدا کرد، بتوان با این صندوق از او حمایت کرد. مؤسسه، تعاونی یا … ایجاد کنیم تا هم نیروهای مفیدمان را در فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی انقلاب به کار گیریم و هم این نیروها با فراغ بال، وقت خودشان را در اختیار ما، مسجد و نیروهای جدید مسجدی بگذارند.
یکی از اشتباهات جدی فعالان مسجدی ما این است که بی‌توجه به آینده نیروهایشان، میخواهند به شکلی ماندگار و مؤثر فعالیت کنند.
مساجد از فعالیت‌های فرهنگی مثبت حمایت کنند
الآن حمایت از فعالیت‌های فرهنگی و فعالان این عرصه باید مورد توجه قرار گیرد؛ برای مثال، اگر فروشگاه کتاب خوبی پایگاه توزیع محصولات فرهنگی انقلاب اسلامی در شهرتان هست باید از آن حمایت کرد؛ زیرا اگر شما نتوانید از آن حمایت کنید و کتاب‌های خودتان را از این فروشگاه نخرید، ممکن است این مرکز دچار مشکل شود تعطیل گردد یا تغییر ماهیت بدهد و مثل بسیاری از کتابفروشیهای دیگر شهر، هر نوع کتاب و محصولی را توزیع کند. بنابراین اگر میخواهید مسابقه کتابخوانی برگزار کنید، سعی کنید کتاب‌هایش را از این فروشگاه تهیه کنید. آن فروشگاه هم قطعاً تخفیف های لازم را خواهند داد. نمونۀ دیگر، فعالیت دوستان‌تان در اتحادیۀ انجمن اسلامی دانشآموزان این شهر، مدارس، بسیج دانشجویی یا انجمن اسلامی آنجاست، از این‌رو باید از سنگرهای خودتان در شهرستان و منطقه حمایت کنید.
منابع
[1]. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ شفاهی مسجد ابوذر، ارک، قبا و دیگر مساجد و حسینیهها و مراکز آموزشی و مذهبی را منتشر کرده است.
[2] . دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب و ماهنامه راه، درصددند در راستای ثبت تاریخ شاهی انقلاب، تاریخ مساجد را ثبت و ضبط کنند.
[3] . برای مثال، مسجد صنعتگران مشهد و فعالیت‌های حاج آقای صرافیان در آنجا، مسجد قبا در زمان فعالیت شهید مفتح، مسجد هدایت در زمان آیتالله طالقانی، مسجد کرامت مشهد در زمان فعالیت آقا و مسجد جوادالائمه(ع) در تهران.
[4]. مانند خاطرات احمد احمد، خاطرات عزت شاهی و دیگر خاطرات شفاهیهایی که مرکز اسناد انقلاب اسلامی، انتشارات سوره مهر، منتشر کرده است. ناشران دیگری مانند انتشارات ملک اعظم با کتاب خواندنی «خاک‌های نرم کوشک»، بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، انتشارات فاتحان و... کتاب‌های خوبی در این زمینه به جامعه عرضه کردهاند.
[5] . برای مثال حاج حیدر رحیمپور، حاج آقا روح یا نظافت یا استاد طاهرزاده شهر خودتان را پیدا کنید. فعالیت‌های کانون رهپویان وصال شیراز حاج آقای انجوینژاد، گروه فرهنگی لبالمیزان، مؤسسه اشراق بابل زیرنظر حاج آقای مؤیدی هم یک الگو برای شهرستانیهاست.
یاسر عسگری، محقق پژوهشگاه جامعة المصطفی(ص)
پایان پیام/
نظر شما