کمال معماری مساجد

خبرگزاری شبستان: عظمت و شکوه معماری عصر سلجوقی در یکی از بزرگ ترین، زیباترین و باشکوه ترین مساجد جهان یعنی مسجد جامع اصفهان کاملاً مشهود است. این مسجد که خرقه‌اى است هزارگون به ارث رسیده از گذشتگان در طول 12 قرن هر وارثى نقشى بر اندام آن انداخته، از معمارى ساده قرن دوم ه.ق تا آجرکارى‌هاى سلجوقى و نقوش کاشى‌کارى صفوى.

مسجد جامع اصفهان (مسجد آدینه, مسجد عتیق) موزه هنر ایران و یکی از افتخارات معماری این سرزمین است اثری که نشانه دوازده سده تحول در فرهنگ اسلامی ایران را در خود گرد آورده است.کاوش ها روشن ساخته اند که این ساختمان بر روی آثار صدر اسلام و پیش از آن بنیان نهاده شده است.

طرح نخستین مسجد به گونه بومسلمی(شبستان ستوندار) بوده که در سال 156 هجری ساخته شده و کاوش ها موقعیت آن را روشن ساخته اند.محراب و بخش بزرگی از دیوار سوی قبله مسجد کهن با گچبری ناب و بی همتا در زیر کف شبستان جنوبی مسجد کنونی یافت شده است.سوی قبله مسجد کهن با سوی قبله کنونی 20 تا 30 درجه اختلاف دارد.

در سال 226 هجری مسجد کهن ویران شده و بر ویرانه های آن مسجدی بزرگتر نزدیک به ده جریب ساخته شده که طرح شبستان ستوندار داشته است با میانسرایی در میان و شبستانهایی پیرامون آن که بخش جنوبی با شش دهانه, شمالی با چهار دهانه و شرقی و غربی با دو دهانه ساخته شده بوده است.در سده چهارم در روزگار ال بویه به ساختمان مسجد اضافه شد بدین گونه که یک دهانه به شبستان ها با کوچکتر کردن میانسرا افزوده شد.ستون های نما دارای آجر کاری شد. در سده پنجم و ششم دگرگونی های بنیادی در معماری مسجد رخ داد و مسجد به چهار ایوانی تبدیل شد. این مسجد مشخصه های برجسته ای همانند هسته صحن، چهار ایوان و گنبدی در پشت آن دارد که همه آن ها ممکن است جزء پلانی باشد که بعدها بر ساختمان اضافه شده باشد.

گنبد نظام الملک(473هجرى)
گنبدی در پشت ایوان جنوبی معروف به صفه صاحب وجود دارد که در زمان ملکشاه سلجوقی به دستور وزیرش نظام الملک ساخته شده است. گنبد نظام الملک هنگامی که مسجد هنوز به شکل دوره عباسیان بود بدان اضافه شد و برای این کار لازم آمد که 24 ستون حذف شوند. به موجب حفریات اخیر باستان شناسی معلوم شده است که در پیرامون این فضا یک دهلیز وجود داشته که آن را از مابقی بنا جدا می کرده و گنبد را به صورت مقصوره با نماز خانه ای برای اشراف و حکام و امیران که به دلایل امنیتی مایل بودند مجزا از توده مردم نماز بگزارند تشکیل می داد.گنبد نظام الملک 25 متر قطر دارد.

گنبد تاج الملک(گنبد خاکى)(481 هجری)
گنبد دیگری در پشت ایوان شمالی معروف به صفه درویش وجود دارد. این گنبد را تاج الملک ابو الغنایم مرزبان بن خسرو فیروز شیرازی, وزیر ملک شاه و از رقبای خواجه نظام الملک به امر ترکان خاتون ملکه سلجوقی و همسر ملک شاه , ساخته است.ارتفاع آن 19.5 متر و قطر آن 10.5 متر میباشد.همه اجزای فضای زیر گنبد در سوق دادن چشم بیننده به سوی گنبد هماهنگ است. چهار فرو رفتگی کم عرض و محصور بین ستون های کوچک گوشه ها را تشکیل داده است.این ستون ها نگاه بیننده را به سوی (چپیره) منطقه انتقالی هدایت می کنند.پتکانه ها در تاغ بزرگتری محصور شده اند که همراه با تاغ های مشابهی که در بالای دیوارها قرار دارند حلقه هشت گوشی مرکب از شانزده قاب منتهی به قاعده گنبد را حمل می کنند.تزیینات آجرکاری فضای زیر گنبد که در ترکیب با گچبری اجرا شده اند تاکید مزیدی بر تناسبات بی نقص این مجموعه می نهند بدون اینکه هیچ بخشی از عناصر آن از نظر مخفی بماند.

ایوان هاى چهار گانه مسجد
ایوان شمالی که به "صفه صاحب" معروف است و به فضای گنبد خانه نظام الملک راه دارد .مناره های طرفین آن تاکید مزیدی بر این بخش مهم مسجد می نهند.قاب پیرامون این ایوان با کاشیکاری مربوط به دوره صفوی تزیین شده است.ایوان مزبور از سه ایوان دیگر کوتاهتر و عریض تر است. ایوان شمالی به نام "صفه درویش" خوانده می شود. سر چشمه آن به دوره سلجوقی می رسد و در طی دوره صفویه نیز باز سازی و مرمت هایی در آن صورت گرفته است. تزیین آن از آجر کاری و گچ بری است.ایوان شرقی مسجد که به "صفه شاگرد" شهرت دارد و درای تزیینات اصیل سلجوقی است و تزیینات نمای خارجی آن که در اوایل سده ششم هجری انجام گرفته در خور ستایش است. ایوان غربی که به نام"صفه استاد" مشهور است از تزیین آجری همین دوره برخوردار است . هیچ یک از این ایوان ها ضلع کاملا مسدود ندارند. ضلع باز اصلی شان البته به طرف میانسرای مسجد گشوده است و دیوارهای سه ضلع دیگرشان به تالار های پیرامون راه دارند.یک عنصر مهم تزیینی در معماری اسلامی یعنی مقرنس کاری به صورت ابتدایی در ایوان ها و بعد هم به شکل کامل تر در نقاط دیگر مسجد دیده می شود.
 

شبستان هاى مسجد

شبستان های گوناگونی در مسجد جامع اصفهان به فراخور ساخت و وظیفه ای که دارند وجود دارد؛ مانند شبستان چهل ستونی که شاه عباس اول به گوشه جنوب غربی مسجد اضافه کرد. وجه تسمیه این گونه شبستان ها آن است که ستون های فراوان دارند.شبستان تاغداری که در زمان بایسنقر میرزا در ضلع غربی مسجد افزوده شد و به نام بیت الشتا عماد مشهور است فضای منزوی و محفوظی است که برای مراسم نماز در زمستان از آن استفاده می شود.این فضا 50 متر طول و 25 متر عرض دارد.تاغ های خیمه ای آن بر ستون های کم ارتفاع استوارند.در هر یک از تاغ های آن حفرهای پیش بینی شده است که با یک قطعه مرمر سفید پوشانده شده به طوری که نور خورشید را به فضای شبستان باز می تاباند. در شبیستان های مسجد جامع اصفهان در حدود 470 نوع تاغ دیده مى شودبه یک نگاه به نظر میرسد که هر کدامشان شکلى متفاوت دارد و این جلوه گاه ارزنده اى از استادان معمارى ایران در کاربرد این شیوه پوشاندن ابنیه را نشان مى دهد
 

میانسرا

میانسراى مسجد جامع اصفهان داراى دو حوض است یکى به شکل مربع در مرکز صحن و دیگرى چند ضلعى در قسمت شمالى آن در بالاى حوض مربع سکویى متکى بر چهار ستون قرار دارد که در ایام گرم تابستان سایه مطبوعى فراهم مى کند وجود آب پاک در مسجد به حدى مهم است که کتیبه اى در مسجد جامع از لزوم آبراهى بین زاینده رود و مسجد حکایت مى کند که تا قبل از ورود به مسجد براى آبیارى باغات از آن استفاده مى شود .
 

مسجد جامع اصفهان از مساجدى است که محراب هاى متعددى دارد بلند آوازه ترین محراب آن در ضلع شمالى ایوان غربى آن در شبستانى که بوسیله اولجایتو فرمانرواى ایلخانى ساخته شد قرار دارد. این محراب نمونه نفیسى از تزیین گچبرى است و در دو سوى تورفتگى تاغ دار آن دو ستون کوچک تعبیه شده و کمان نوک تیزى بالاى آنها را به هم متصل مى کند تناسبات اجزا محراب بسیار موزون است و در تزیین آن از گچبرى هاى خط نوشته و گل بته و شکل هاى هندسى استفاده شده است. کتیبه اى که پیرامون مستطیل شکل آن را پوشانده زمینه اى مرکب از شکوفه ها و برگهاى نودمیده دارد لوح مرکزى ان از پیچ و تاب غیر قرینه شاخ و برگ پوشیده شده است. در عرض لوح تحتانى یک نوار انتزاعى مرکب از نوشته به هم بافته کوفى به چشم مى خورد هشت محراب دیگر در این مسجد وجود دارد که تدریجا بوسیله فرمانرایان و شخصیت هاى با تقواى مختلف افزوده شده اند.

مسجد جامع اصفهان با پلان چهار ایوانی در حقیقت تکمیل معماری مساجد است که در آن عظمت و زیبایی و روح بلند و ملکوتی و تقدس را توامان می توان دید. یعنی جنبه های مادی و معنوی زندگی در این بنای معظم رخ نمایی می کند. این مسجد را باید محوری برای مطالعه سیر  تحول معماری مساجد از آغاز تا قرن ششم دانست که ویژگی های بسیاری از ادوار را به نمایش می گذارد و در دوره سلجوقی و به خصوص ملکشاه سلجوقی و وزیر با درایت وی به تکامل می رسد.

پایان پیام/