یک مسجد با یک هزار کارکرد

خبرگزاری شبستان: اگر چه هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای عبادت و راز نیاز با خداوند متعال است و علت نامگذاری آن به مسجد، از آن روست که جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند متعال است؛ اما نباید از جنبه‌های دیگر مسجد غافل شد.
با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن، درمی‌یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز مهمی برای انجام رسالت رسول خدا(ص)، منشأ تحولات و خدمات، و پایگاهی برای ابلاغ پیام های الهی به شمار می‌رفته است. در حال حاضر نیز مساجد در زمینه‌های مختلف دارای فعالیت های گسترده است و هر قدر این فعالیت ها و کارکردها از تنوع بیش‌تری برخوردار باشد مسلماً از جذابیت و اقبال بیش‌تری برخوردار شده و مورد استقبال گسترده‌تری از سوی همه اقشار جامعه، به‌ویژه قشر جوان قرار می گیرد که نتیجة آن افزایش اعتقادات مذهبی و دین‌باوری در سطح جامعه است.
گرچه پرداختن به تمام کارکردهای مسجد از صدر اسلام تاکنون در این نوشتار نمی‌گنجد؛ ‌اما معرفی برخی از کارکردهایی که هم اینک در بسیاری از مساجد قابل اجرا است، خالی از فایده نیست.
عبادت و تهذیب
مسجد بهترین و مناسب ترین مکان برای حضور در درگاه الهی و سپاس و شکرگذاری از اوست؛ نخستین مسجد در نظام آفرینش، کعبه و مسجدالحرام است. پیامبر گرامی اسلام (ص) از نخستین روزهایی که دعوت به دین و آیین اسلام را به صورت آشکار در مکه شروع کرد، از مسجدالحرام به عنوان یک پایگاه اساسی بهره گرفتند.
یکی از کارکردهای عبادی مسجد، سنت اعتکاف است؛ اعتکاف اقامت در مسجد به قصد عبادت و تقرب جستن به خداوند متعال است.
کارکرد اقتصادی
امروزه مسائل اقتصادی از مهم ترین مسائل دولت ها و افکار عمومی است که بر سلطه سیاسی، فرهنگی و نظامی کشورها مؤثر است. اسلام، دینی کامل است که به همه جنبه های زندگی بشر توجه و زندگی اقتصادی جامعه را نیز به خوبی هدایت کرده است. مسجد، یکی از نهادهای دینی است که جنبه های اقتصادی نیز دارد. در این جا این جنبه ها را بررسی می کنیم:
تقویت حس خداباوری؛ کاهش هزینه های نظارت و کنترل
مسجد به عنوان کانونی دینی با تقویت برتری های اخلاقی، حس خداباوری را در افراد اهل مسجد بارور می کند و به این وسیله، در همه حال خدا را بر کارها و فعالیت های خود ناظر و شاهد می دانند و بدون اینکه کسی بر آن ها نظارت کند، کار خود را به بهترین شکل انجام می دهند. کاهش گسترده نظارت و کنترل رسمی در سطح اجتماع بر ابعاد کلان اقتصادی مؤثر است و با کاهش هزینه هایی که دولت ها صرف نظارت بر نیروهای اجرایی می کنند.
فقرزدایی
فقر یکی از مباحث عمده اقتصادی است که نشانه ضعف مدیریتی و اقتصادی است. مسجد از دو راه می تواند به براندازی فقر کمک کند: مالیات های اسلامی و انفاق.
زکات و خمس، دو نوع مالیات اسلامی هستند که از اسلام برای زدودن فقر در سطح جامعه در نظر گرفته است که متأسفانه برخی از مسلمانان به دلیل دنیا دوستی، از پرداخت آن ها خودداری می کنند. مسجد با تقویت دین داری و با توجه به فضای معنوی حاکم بر آن، نمازگزاران را به شیوه اسلامی تربیت می کند و در نتیجه آنان با پرداخت خمس و زکات به فقیران مسلمان کمک می کند. انفاق و صدقه یکی از ارزش های اسلامی است که نقطه مقابل ثروت اندوزی است. اجتماع مسلمانان در مسجد، روحیه تعاون و همکاری را افزایش می دهد و با پند و اندرز مبلغان دینی در مسجد، جریان های فقرزدایی در سطح جامعه افزایش می یابد.
با قرار دادن صندوق صدقه، و کمک به فقیران در مسجد، شناسایی فقیران آبرومند به وسیله هیئت امنا و جمع آوری کمک های نمازگزاران، گام مهمی در زدودن فقر برداشته می شود.
ایجاد صندوق قرض الحسنه
در فرهنگ اسلامی، قرض دادن و برطرف کردن نیازهای مؤمنان، کار پسندیده ای به شمار می آید. از سوی دیگر، مؤسسه های مالی، هم چون صندوق قرض الحسنه در رونق اقتصادی مؤثرند.
اهل مسجد می توانند با تشکیل صندوق قرض الحسنه، کارآیی اقتصادی نیز داشته باشند. این کار افزون بر شکوفایی مسجد با تقویت سنت مذهبی قرض (وام) در برطرف کردن مشکلات اقتصادی مردم نیز مؤثر است.
مسجد؛ دانشگاه علم و تربیت
تلاوت قرآن و بازخوانی آیات بر مردم و ارایه آموزه های اخلاقی، مسجد را به دانشگاهی بی نظیر تبدیل کرده که هدف آن نه فقط تبیین مفاهیم و آموزش برخی اصطلاحات، که انسان سازی است. نکته جالب آن جاست که بنابر قول ائمه یکی از وظایف و کارکردهای مهم مسجد، فراگیری علم "مستطرف" یا "مستظرف"، یعنی دانش نو و نفیس معرفی شده است. علامه مجلسی علم مستطرف را دانش بدیع و معرفتی که برای مردم تازه و مفید است، معنا کرده است. مگر نه آن که پیامبر(ص) می فرمود هرگاه حلقه علم در یک سو و حلقه ذکر و دعا را در سوی دیگر مسجد باشد، من حلقه نخست را ترجیح می ده.
مرکز تشکیلات سیاسی
به اعتراف همه پژوهشگران تاریخ، اساساً پیامبر(ص) تلاش سیاسی برای تشکیل حکومت خود را با ساختن مسجد آغاز کرد و پس از آن نیز همواره مسجد بارزترین مرکز تحقق آیه کریمه "وَشاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ" بود. فیلم "محمد رسول الله" را یادتان هست؟ همان جایی که بلال چند ساعت به ظهر مانده می رود اذان می گوید تا مسلمانان برای تصمیم گیری درباره جنگ بدر در مسجد جمع شوند. در واقع پیامبر اغلب شوراهای عالی سیاستگزاری کلان و خرد حکومتش را در مسجد تشکیل می داد تا به همه، برتری سیاست های بنیان شده بر فضای ملکوتی مسجد را نشان دهد.
محل قضاوت و اجرای عدالت
در زمان پیامبر(ص) رسیدگی به بسیاری از مسایل حقوقی در مسجد صورت می پذیرفت. دارالقضای مسجد کوفه شاهد و یادآور قضاوت های عدالت محور و شگفت انگیز امام علی(ع) بوده است. در دوران خلفای فاطمی و حکومت های مختلف عراق و دمشق، قاضی القضات در کنار مسجد جا داشت و مسجد محل رسیدگی به امور قضایی و حقوقی بود.
نقش فرهنگى مسجد
نقش فرهنگى بین دیگر نقش ها و کارکردهای مسجد، دارای بیش‌ترین اهمیت است. پیامبر اسلام(ص) محیط مسجد را کاملاً فرهنگى می‌دانستند، تا جایی که در حضور آن حضرت و با اجازه ایشان برخی مسابقات برگزار می‌شد و حضرت ضمن ابراز خرسندی از این کار با حوصله و بردباری کامل از چنین مسایلی استقبال می‌کردند. گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگى گسترش یافته است؛ اما نباید از این کارکرد مهم مسجد و بارور کردن فرهنگى آن غافل شد. برگزاری جلسات شبی با قرآن، مسابقات، کتابخوانی و... از جمله برنامه‌هایی هستند که می‌توان با حمایت مسئولین منطقه به اجرا درآورد. همچنین حضور امام جماعت مدتی قبل و بعد از نماز در مسجد برای پرسش و پاسخ، مشاوره و... شرایطی ویژه برای رشد فرهنگى مردم را به وجود می‌آورد.
مسجد؛ مکانی برای بهبود ارتباطات اجتماعی
اساس دین اسلام بر اجتماعى بودن قرار گرفته است تا انسان را از زندگی فردى و عزلت برهاند. به همین جهت می‌بینیم اسلام عزلت و تنهایی همراه با راز و نیاز اعتکاف را نیز در میان جمع، آن هم در مسجد جامع مورد سفارش قرار می‌دهد.
اصولاً یکی از علل تأکیدات پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و منسجم، ایجاد روحیه تعاون در میان نمازگزاران و افزایش بعد اجتماعى مسلمانان در کنار انجام اعمال عبادی آنان است و این حضور می‌‌تواند از هرج و مرج و عنان گسیختگی که جامعه به مرورِ زمان دچار آن می‌شود، جلوگیری کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد، باعث می‌شود تا مؤمنین تحت توجه و ارشاد عالمان و مبلغان دینی قرار گیرند.
حفظ وحدت و همبستگی مسلمانان در سایه مساجد
مسجد به عنوان یک مرکز اتحاد بین مسلمانان تعریف شده است، یکی از نمونه های بارز آن مسجد الحرام است که نمونه کاملا روشنی از اتحاد بین مسلمانان در زمان پیامبر اعظم(ص) است.
مسجد پایگاه انسجام و یکپارچگی مسلمانان است و نماز جماعت و تشکیل صفوف به هم فشرده نمازگزاران به خوبی بیانگر هماهنگی و انسجامی است که حضور درمسجد فراهم می آورد. در اینجاست که افراد نمازگزار همچون قطره های آب به یکدیگر می پیوندند تا دریایی از اتحاد را به نمایش در آورند. همه در کنار یکدیگر در برابر پروردگار یکتا روبه سوی یک قبله می کنند ولب به حمد و ثنای آن یگانه نازنین می گشایند و هماهنگ با یکدیگر سرود توحید را زمزمه می کنند.
برخی از تصمیم گیری های مردم در مساجد صورت می گیرد و علاوه بر این مسجد با دارا بودن کارکرد عبادی مسلمانان و انجام مناسک مذهبی فردی و گروهی منجر به تقویت همبستگی مردم می شود. در مکان مقدس است که زن و مرد پیر و جوان می توانند در یک جا حضور پیدا کنند؛ ورود به این مکان مقدس و انجام فرایض الهی به طبقه خاصی اختصاص ندارد و هر کس در هر طبقه ای چون فقیر و غنی می تواند در این مکان حضور یابد و این بزرگترین جلوه از وحدت و همبستگی مسلمانان را در جامعه اسلامی نشان می دهد.
مسجد تنها یک مکان نیست، بلکه سازمانی است بس مهم برای اجتماع مسلمانان و اتحاد، یکپارچگی و هدایت آنان به سوی نیکی. از این رو هنگامی که مسجد ضرار برای ایجاد تفرقه در صفوف مومنان ساخته شد، خداوند رسولش را فرمود که آن را ویران کند.
کارکرد تبلیغی
هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت دینی مردم و آشنا کردن آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی است. با رجوع به سیره تبلیغى رسول خدا(ص) مشخص می‌شود که ایشان سه نوع مرکز تبلیغى داشته‌اند: مراکز تبلیغاتی موقت، مراکز تبلیغاتی سیار و مراکز تبلیغى اصلی و ثابت.
مسجد؛ رسانه‌ای جمعی
یکی از نیازهای مهم بشر ‌وسایل ارتباطی است تا انسان ها را از اخبار مهم مطلع ساخته و آنان را در حوادث به یاری یکدیگر طلبیده و از حملة دشمنان آگاهی داده، آنان را آماده دفاع کند. دین مبین اسلام از 1400 سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به نام "مسجد" را به عنوان پایگاه ارتباطی بسیار مهم در افزایش پیوندهای انسانی و توسعه فرهنگى اسلام معرفی کرده است. به همین دلیل کارکرد رسانه ارتباط جمعی با همه تحولات تکنیکى،‌ زمانی قرین توفیق قلمداد می‌شود که بتواند عمیق‌ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد که این ویژگی فقط در مسجد یافت می‌شود.
هر چند ممکن است چنین تلقی شود که با وجود وسایل ارتباط جمعی پیشرفته امروزى، این نقش مساجد، اهمیت قبلی خود را از دست داده است؛ ولی گسترش مساجد در همه نقاط شهری و روستایی از یک‌سو و از سوی دیگر، ‌حرمت، ‌قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمانان دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خود را در این کارکرد ایفا کنند.
منابع: نشریه دیدار آشنا، آیین مسجد، فصلنامه حضور، سیمای مسجد
پایان پیام/