نگاهی بر آداب و رسوم محرم در قم

به گزارش خبرگزاری شبستان از قم، مردم قم از گذشته های دور به دلیل وجود بارگاه حضرت معصومه(س) و حضور علما در این شهر به عنوان عاشقان و محب اهل بیت(ع) شناخته می‌شدند.عشق به  امام حسین(ع) قرنهاست که در دل شیعیان زبانه می‌کشد و چون گذشته عاشقان خود را واله و شیدا می‌کند .

درواقع چیزی که قم را به‌عنوان قطب فرهنگی و دینی از باقی مناطق ایران متمایز کرده حضور حرم مطهر حضرت معصومه(س)، مسجد مقدس جمکران و حضور بیش از 440 امامزاده است. در هرکدام از این مکان‌های مذهبی و زیارتی مراسمات عزاداری مطابق رسوم آن محله در قم انجام خواهد شد.

خانه‌های مشهوری که اقامه عزا می‌ کردند
 
در سالهای دور و در زمان خلفای جور در قم همانند سایر نقاط کشور‌، عزاداریها بیشتر در خانه‌ها و به صورت پنهانی صورت می‌گرفت و تمام طبقات، در خانه‌های خود اقامه عزا می‏‌کردند.
 
 
از خانه‌‌های مشهوری که در قم سالیان دراز تا به امروز مبادرت به اقامه عزاداری می‏‌کردند می‌توان به خانه مرحوم آقا میر سید عبدالله مجتهد برقعی قمی با سابقه یکصد و سی سال ، خانه مرحوم حاج کمال در محله درخت پیر که  حالت تکایای قدیمی را دارد و سابقه عزاداری در آن خانه به یک صد و پانزده سال می‌‌‌رسد، خانه حاج محمد رضا زاد از تجار معروف بازار ، خانه مرحوم تقی وطن­خواه در محله میدان میر که سابقه آن به 90 سال می‌‏رسد، خانه حاج سید جعفر جنابان که از تجار معروف قم بوده، خانه حاج سید باقر روحانی از تجار بازار واقع در گذر قلعه، خانه حاج سید عباس جدایی در محله ی الوندیه اشاره کرد.
 

تکایای قدیمی قم

 
تکیه یا تکیه گاه، بعد از مسجد، در حقیقت پایگاه معنوی مسلمانان، به ویژه شیعیان به حساب می‌آید و  جایی است که مردم با تعزیه خوانی و سوگواری بر سالار شهیدان و یاران باوفایش به او متوسل می‌‏شدند.
 
در گذشته تا پایان حکومت قاجاریه، محوطه تکایا، مانند امروز، مفروش نبود و اکثر عزادارن، بر روی زمین خاکی می‌نشستند و فقط تعداد معدودی از زنان و مردان بودند که پارچه کوچکی جهت زیرانداز همراه خود می‌‏آوردند.
 
اگر بخواهیم از تکایای قدیمی و باسابقه قم نام ببریم می‌توان به تکیه میدان میر که سابقه آن به عهد اشعری‏ ها می‌‏رسد، تکیه سنگ سیاه که پس از روی کار آمدن سلسله صفویه تأسیس شد، تکیه میرزای قمی یا تکیه پشت مسجد که در پشت مسجد جامع قم قرارداشت  و از زمان‏های قدیم، در آن جا تعزیه خوانی می‏ کردند اشاره کرد.
 
تکیه گذر جدا ، تکیه شاه خراسان ،  تکیه حاج سید حسن با سابقه دویست و پنجاه سال ، تکیه عشقعلی با سابقه دویست و پنجاه سال، تکیه ملامحمود، تکیه یزدی‏ ها در پشت بازار قم، تکیه باغ پنبه، تکیه پنجه علی با سابقه یک صد و پنجاه سال، تکیه  متولی باشی که  در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار توسط آقا سید محمدباقر، متولی باشی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س) بنیان گذاشته شد و تا پایان حکومت پهلوی دوم دوام داشت از دیگر تکایای معروف در قم بودند.

تکیه گذر صادق، تکیه بزرگ، تکیه عربستان، تکیه سیدان، تکیه ارک و تکیه هیئت عزاداری روحانیون، که مرکز تجمع آنان، مدرسه رضویه واقع در خیابان آذر فعلی بوده و به سرپرستی آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری بنیان گذاشته شد نیز از تکایای معروف قم بوده اند.
 
از هیئتهای معروف قم نیز می توان به هیئت های آلوچو، هیئت کوچه حکیم، هیئت سلطان محمد شریف، هیئت دروازه کاشان، هیئت شاهزاده ظهیر اشاره کرد.

قدمت و رسوم عزاداری‌ها در قم

همچنین برخی از حسینیه‌ها قدمت بالای صدسال دارند و گاهی منتسب به قومیت‌های خاصی هستند، مثل حسینیه نجفی‌ها، حسینیه کربلایی‌ها، تکیه یزدی‌ها، مسجد رضوات، مسجد جامع  و تکیه چهل اختران که بیشتر منتسب  سادات چاوشی بومی آن محله است، ازجمله میراث فرهنگی ، تاریخی و مذهبی قم هستند.

دسته‌های عزاداری نیز ازجمله عزاداری‌های موردعلاقه قمی‌هاست، پرچم، کتل، طوق و علم از نشانه‌های حضور در دسته‌های عزاداری در قم است، دسته سادات در روز عاشورا و دسته شاه حمزه که در شب تاسوعا به مقصد امام‌زاده سید علی دودسته معروف قم و موردعلاقه قمی‌ها هستند.

یکی از سنت‌های قدیمی نمایش کاروان اسرا در بین دسته‌ها و عزاداری‌هاست که این شیوه نیز روضه‌ای به شیوه مصور و شبیه تعزیه است.

سنت گل مالی در عزاداری‌ها از قدیم‌الایام میان مردم مختلف کشور مرسوم است، در قم نیز کاسه گل که حاوی خاک تربت امام حسین(ع) است در بین دسته عزاداری چرخانده شده و مردم به رسم قدیم پیشانی، صورت و شانه‌های خود گلی خواهند کرد.

اجرای تعزیه در قم

یکی از آداب و رسوم برگزاری مراسم عزاداری در قم تعزیه است و پیشینیان معتقد بودند بعد از نماز و مسجد، تعزیه و تکیه حافظ و نگهدار دین است.

تعزیه خوانان در تعزیه ، مجالس مختلفی را به نمایش می گذاشتند ، بعضی از مجالس بیانگر اتفاقات کربلا بود و بعضی دیگر مصائب خاندان پیامبر(ص) را بازگو می کرد.

در مجالس تعزیه انواع حماسی، اخلاقی و عاشقانه  به چشم می خورد و هدف از اجرای آن ایجاد شور قدسی، تطهیر روح و تزکیه نفس ، تسکین آلام ودردها وتحکیم همبستگی و وحدت در میان اقشار جامعه است.
 
عده ای از سحرگاهان با آب پاش، مسیر عزاداران را آب پاشی می کردند تا از برخاستن گرد و غبار و شیوع بیماری جلوگیری کنند.
 
اهالی هر منطقه هرگز دسته عزاداری، محله خود را رها نکرده و به محله دیگری نمی‌رفتند.
 
طبل زنی در سپیده دم روز عاشورا برای خبر مردم از برپایی دسته‏ ها از آداب عزاداری در قم به شمار می‌رفت و در روز عاشورا  و تاسوعا نیز چند نفر در جلوی دسته‌‏ها راه می‏ افتادند که عده ای کاه و گل و خاکستر و عده ای گلاب، بر سر و روی دسته ‏ها می‌پاشیدند.
 
برپایی سقاخانه‏ های سیار و قربانی شتر، گاو، گوساله یا گوسفند، جلوی برخی دسته ‏های عزادار از برنامه­ های برخی دسته‏ ها بود و علما به این برنامه توجه داشته و  سفارش می‏ کردند.

آیین چاووشی‌‌خوانی محرم 

یکی از سنت‌های قدیمی که هر ساله در آستانه فرارسیدن ماه محرم در قم به اجرا می‌رسد سنت چاووشی‌خوانی است، این حرکت اصیل نه تنها یک آیین مذهبی و قدیمی است بلکه روایتی از فرهنگ مردم برای جاودانه ماندن حماسه عاشورا و یادمانی برای با خبر کردن مردم از فرارسیدن ایام عزاداری حسینی است.

در این آیین سنتی که قبل از فرارسیدن ماه محرم برپا می‌شود، کاروانی در شهر‌ها و روستاها به حرکت در می‌آید و آمدن محرم را با ذکر اشعاری حزین به مردم خبر می‌دهد. این حرکت اصیل چند سالی است در شهر قم به همت شهرداری با شکوه و عظمت خاصی برگزار می‌شود و آیین چاووشی‌خوانی را زنده نگه داشته شده است.

امسال نیز شهرداری قم با همت سازمان فرهنگی هنری و سازمان پارک‌ها و فضای سبز، کاروان «سفینةالنجاة» را در آستانه محرم در شهر کریمه اهل بیت(س) به حرکت درآورد و خبر فرارسیدن ماه حزن و اندوه را به مردم این شهر خبر داد.

سیاه پوش کردن مساجد و تکایا

مغازه‌ها با پرچم‌های سیاه آذین‌شده‌اند، بلوارها غم دار هستند و دیگر خبری از چراغانی غدیر نیست، انگار همه می‌خواهند بگویند که فاصله غدیر تا عاشورا چقدر کوتاه بود.

پس از گذشت 1400 سال، حتی ماشین‌های شهر خود را با پرچم‌های سیاه و ماشین نوشته‌هایی از جنس کربلا آذین کرده‌اند، شهر سیاه‌پوش شده و عطر و بوی محرم، طبل، سنج و هیئت است که روح و جانت را نوازش می‌دهد، بازار قم این روزها شلوغ است همه برای خرید پیراهن مشکی از هم سبقت می‌گیرند.

پخش نذری در بین عزاداران

نذورات در بین مسلمانان در ایام مختلفی وجود دارد که ماه محرم از ایامی است که نذریهای زیادی در آن ادا می شود؛ آیین نذری دادن به عزاداران امام حسین(ع) سنتی دیرینه و پسندیده در میان اکثر مسلمانان و به خصوص شیعیان دنیاست که در کشورمان رواج بیشتری دارد و شب و روز تاسوعا و عاشورا به اوج خود می رسد.

بیشتر این نذریها به صورت طبخ غذا و پخش آن میان مردم و عزاداران امام حسین(ع) است، به علاوه توزیع غذا در دسته ها و هیئتهای مذهبی در این ایام معمول است.

نذر شامی پزان آسید حسین

همزمان با ایام اربعین حسینی ، مراسم آیینی شامی پزان در قم برگزار شد. این مراسم توسط خانواده آسید حسین انجام می شود که 31 سال قبل  پسرش مجتبی بینایی اش را با نذر و نیاز به دست آورده است.

حضور اقوام و برگزاری رسوم بومی و محلی

اقوام عرب، افغانستانی و آذری در قم نیز عزاداری‌های مختص به خود را دارند، در منطقه نیروگاه که غالب به‌اتفاق مردم آن منطقه آذری‌زبان هستند، مداحی به زبان ترکی و عزاداری ترکی صورت می‌گیرد، در محله شهر قائم تعداد زیادی از مهاجران افغانستانی حضور دارند که آن‌ها نیز به شیوه بومی و سنتی خود عزاداری جذابی دارند، همچنین نجفی‌ها دسته مشعل را دریکی از شب‌های دهه اول محرم را داند که این‌ها ازجمله سنت‌های اقوام در قم است.

 
دسته‌ی عزاداری مشق شمشیر

مشق شمشیر آیین سنتی عزاداری اهالی نجف اشرف است که روایت کننده آن است که در شب عاشورای حسینی، حبیب ابن مظاهر اسدی برای آرام کردن حضرت زینب کبری(س) به همراه حضرت اباالفضل عباس(ع) و یارانی که برای دفاع از دین و امامشان مانده بودند به سمت خیمه گاه حضرت اباعبدالله الحسین(ع) رفتند. و حبیب ابن مظاهر فریاد زد: «ای گروه بانوان و حرم‌های رسول خدا(ص) این شمشیرهای جوانمردان شماست که سوگند یاد کرده‌اند در غلاف نکنند مگر اینکه گردن دشمنان را بزنند و این نیزه‌های جوانان شماست که قسم خورده اند به زمین نیفکنند مگر اینکه به سینه‌های دشمن فرو کنند». در دهه اول محرم الحرام و تا شب هشتم، نجفی‌های مقیم قم با حرکت دسته مشق شمشیر به سمت حرم حضرت فاطمه معصومه(س) به عزاداری می‌پردازند.
 
مراسم سنتی مشعل گردانی در قم

 
مراسم سنتی مشعل گردانی هر ساله در شبهای هشتم، نهم و دهم محرم الحرام توسط نجفی ها و کربلایی های مقیم قم برگزار می شود. مشعل های حمل شده در این مراسم نمادی از مشعل هایی هستند که خیمه گاه اباعبدالله الحسین(ع) را به آتش کشیدند و نواختن گسترده طبل ها نیز یادآور نواختن طبل در زمان حمله لشگر یزید به خیمه گاه و اهل حرم است که با صدای بلند نواختن طبل مانع از شنیده شدن صدای زنان و کودکان شوند.