به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، پژوهش«تحلیل مضمون و نشانه‌شناسی سریال تلویزیونی ملکاوان(با تاکید بر رویکردهای برون‌مرزی صداوسیما)»به اهتمام واحد پژوهشهای کاربردی و توسط محمود ترابی اقدم (پژوهشگر رسانه و هنر) با نظارت علمی دکترسیدصادق مرکّبی رئیس دانشکده رادیو و تلویزیون دانشگاه صداوسیما و ارزیابی علمی دکتر مرسده نیک بخش نگاشته شده است.
تبیین مضامین محوری؛ شناخت نقاط قوت و ضعف؛ صورت‌بندی بازنمایی‌های مثبت، منفی و خنثی؛ واکاوی الگوواره‌های گفتمانی و نظام‌های نشانه‌ای صحنه‌های کلیدی؛ تحلیل ابعاد محتوایی- مضمونی و ساختاری- فرمی به ویژه فیلم نامه در سریال تلویزیونی ملکاوان بر اساس رویکردهای مطلوب برای تولیدات نمایشی برون مرزی صداوسیما به همراه ارائه پیشنهادهایی جهت تولیدات سریال‌های تلویزیونی برای شبکه های برون مرزی صداوسیما از جمله ارکان اصلی این پژوهش است.
در چکیده این پژوهش می خوانیم:
سریال‌های تلویزیونی ظرفیت‌ها و کارکردهای متنوعی در زمینه‌های آموزشی، سرگرمی، فرهنگ‌سازی، بهره‌وری اقتصادی، سیاسی و...دارند و به همین دلیلیکی از مهمترین محصولات فرهنگی- هنری سازمان‌های رسانه‌ای محسوب می‌شوند. صنعت- هنر سریال‌سازی، اهمیت مضاعفیبویژه در دو دهه اخیر پیدا کرده است و کمپانی‌های بزرگ به‌شکل روزافزونی تولید و توزیع سریال‌ها در سطح جهانی را پیگیری می‌کنند. معاونت برون‌مرزی صداوسیما نیز با تجربه بیش از دو دهه تولید سریال، تلاش می‌کند که با تولید و توزیع سریال‌هایی مبتنی بر سیاست‌ها، راهبردها، رویکردها و مضامین ویژه خود، سهم مؤثری در میان مخاطبان سریال در منطقه و حتی فرامنطقه داشته باشد.
سریال ملکاوان از محصولات اداره‌کل تولیدات نمایشی معاونت برون مرزی صداوسیما است که فصل نخست آن در زمستان 1398 از شبکه آی فیلم پخش شد. بر این اساس، این پژوهش در صدد پاسخگویی به پرسش های اصلی زیر بوده است: سریال ملکاوان چه مضامینی را و چگونه بازنمایی می کند؟ این مضامین چه تناسبی با رویکردهای مطلوب تولیدات نمایشی برای برون مرزی صداوسیما دارند؟ نقاط قوت و ضعف سریال ملکاوان بر اساس رویکردهای مطلوب برای تولیدات نمایشی برون مرزی صداوسیما چیست؟
برای پاسخگویی به این پرسش ها، سریال ملکاوان به دو روش تحلیل مضمون و تحلیل نشانه شناسی (با الگوی سه سطحی فیسک ) بر اساس چارچوب نظری «بازنمایی رسانه ای» مطالعه شده است. یافته ها نشان می دهد که ملکاوان 5 مضمون اصلی و 4 مضمون فرعی را بازنمایی می کند.
نزدیک ترین مضمون از بین مضامین اصلی سریال با رویکردهای برون مرزی، تلاش برای ترسیم اقتدار امنیتی ایران است برای حفظ امنیت کشور و نوابغ ایرانی است. در واقع گره افکنی نخست فیلم نامه مبنی بر خودکشی شخصیت مهرداد، یک نابغه ایرانی در فرانسه، واجد دلالت های معنایی همسو با رویکردهای برون مرزی و یک ایده خارجی/ برون مرزی (نه داخلی) می توانست باشد. اما با بسط و گسترش پیرنگ و پیشبرد داستان، این موضوع به شدت به حاشیه رانده می شود و کشمکش بر سر ملکاوان برجسته می شود و نهایتاً درام به حسادت و خیانت بین دو رفیق قدیمی تقلیل می یابد! به عبارتی دیگر درام از سطح جهانی به محلی و سپس شخصی حرکت می کند و آن ایده اولیه مبنی بر طمع داشتن غربی ها به نوابغ ایرانی کمرنگ و کمرنگ تر می شود. این موضوع به ویژه از این منظر که سریال تصویر روشنی (حداقل تا پایان فصل نخست) از انگیزه (های) مهرداد برای اقدام به خودکشی ساختگی ارائه نمی دهد، حساسیت بیشتری پیدا می کند چراکه می تواند تعبیر به خیانت وی به میهن باشد.اینکهیک موضوع امنیتی برون وطنی با یک ملودرام خانوادگی و معمایی آمیخته شود، موضوعی جاافتاده در تعدادی از درام ها و سریال های موفق جهان با رویکرد برون مرزی (به ویژه سریال های آمریکایی مانند میهن، آمریکایی‌ها و...) است، اما در این درام ها که هدف، ترسیم مثبتی از فرهنگ و سیاست آن کشور است، وجه جهانی و برون‌وطنی در ایستگاه های روایی در طول درام، به یک موضوع خانوادگی و شخصی تقلیل نمی‌یابد. به عبارتی دیگر، با توجه به ضرورت کشمکش عاطفی در جهان درام برای جذب طیف وسیعی از مخاطبان، همواره مسائل خانوادگی و عاطفی نیز در بطن داستان گنجانده می شوند و اساساً موتور محرک خوبی برای طبیعی جلوه دادن مسیر فراز و فرود داستان تلقی می شود، اما در مورد تولیدات نمایشی برای برون مرزی صداوسیما، باید توجه کرد که این موضوع نباید موجب به حاشیه رانی ابعاد برون وطنی و میان فرهنگی قصه گردد.
به نظر می رسد که «ایدئولوژی‌نمایی» به جای «ایدئولوژی‌سازی» در سریال های صداوسیما آسیبی جدی است. در اکثر سریال های ایرانی مسائل ایدئولوژیکی و گفتمانی در سطح رویین و مسائل عاطفی و اجتماعی در سطح زیرین درام قرار دارند. به همین دلیل سریال های ایرانی برچسب ایدئولوژیک بودن را یدک می کشند که منجر به واگرایی مخاطبان می شود. حال آنکه در سریال های آمریکایی فاخر این موضوع برعکس است. با اینکه اکثر سریال های آمریکایی به شدت ایدئولوژیک هستند و در دستگاه های رمزگانی و نظام های نشانه ای کلامی، بصری و صوتی آنها، گفتمان «رؤیای آمریکایی» و ایده هایی مانند آمریکا منجی جهان و ... نهفته است، ولی چون در لایه ظاهری، درام به مسائل عاطفی، خانوادگی و اجتماعی و پلیسی گره می خورد مخاطب عام چندان متوجه لایه های زیرین و برجسته سازی ها و چارچوب سازی های معنایی در راستای هژمونی رسانه ای و فرهنگی آمریکا نمی شود، هرچند آنها را ناخودآگاه می پذیرد. بر این اساس می توان گفت، ایدئولوژیک ترین نظام سریال سازی در جهان، مربوط به آمریکاست ولی در میان مخاطبان عام برچسب ایدئولوژیک بودن به سریال های ایرانی الصاق شده است.
از بین مضامین فرعی سریال ملکاوان، نزدیک ترین مضمون به رویکردهای برون مرزی، توجه کشورهای غربی به نوابغ ایرانی است که متأسفانه همانگونه که گفته شد پرداخت به آن در بسط پیرنگ، به حاشیه رانده می شود.
در مجموع می توان گفت اکثر مضامین نه گانه و بازنمودهای محتوایی و فرمیسریال ملکاوان با مأموریت ها، سیاست ها، راهبردها، الگوواره‌های گفتمانی، رویکردهای و مضامینمطلوب برای برون مرزی صداوسیما تناسب کمی دارد.
بر اساس بررسی مضامین اصلی و فرعی، به نظر می رسد گروه مستعد و تجربه‌گرای سریال ملکاوان در ایده‌پردازی، نگارش فیلم نامه و مرحله تولید و تدوین متأثر از نگاه داخلی بوده اند و کمتر در راستای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران گام برداشته اند. حال آنکه این سریال برای شبکه های برون مرزی صداوسیما تولید شده و سریال های تلویزیونی تولید برون مرزی باید منطبق بر راهبردها، رویکردها و مضامین ویژه برون مرزی باشد. این موضوع با توجه به بودجه کم برون مرزی و تعداد تولید اندک آن، حائز اهمیت مضاعف است. شاید برخی از کارشناسان بر این نظر باشند که فلان فیلم یا سریال آمریکایی یا ترکیه ای رویکرد برون مرزی را کمتر دارد و توانسته است مخاطبان زیادی را جذب کند. اما در این قبیل تحلیل ها، مقایسه ای میان تعداد تولیدات نمایشی با رویکرد جهانی در آمریکا و ترکیه با ایران نمی شود. همانگونه که ذکر شد میزان بودجه ای که صداوسیما برای تولیدات نمایشی با رویکرد منطقه ای و جهانی در شرایط کنونی تخصیص می دهد اندک است، لذا باید با هوشمندی مضاعف و کاملاً منطبق بر رویکردهای برون مرزی آن سریال تولید و توزیع شود.
با توجه به اینکه مضامین ملکاوان عمدتاً متناسب با فضای رسانه ای و فرهنگی داخل ایران بوده است و همچنین نقاط قوت ملکاوان به لحاظ ساختار فرمی فیلم نامه (ایجاد کشمکش، تعلیق، شخصیت پردازی و....)، کارگردانی و بازیگری مناسب و... می توان گفت اگر سریال ملکاوان (با برخی تغییرات مانند تعدیل صحنه‌های وحشت، و ...) برای شبکه های داخلی مانند شبکه 3 تولید و پخش می شد، می‌توانست موفق ظاهر شود. اما همانگونه که گفته شد بازنمودهای محتوایی و فرمی آن با مأموریت ها، سیاست ها، راهبردها، الگوواره‌های گفتمانی، رویکردهای و مضامین ویژه برای برون مرزی صداوسیما تناسب کمی دارد. بنابراین پیشنهاد می شود ساخت فصل دوم ملکاوان، با هدف گذاری پخش از شبکه های داخلی تولید شود. اما اگر قرار باشد که فصل دوم سریال ملکاوان برای شبکه های برون مرزی تولید شود، باید بر اساس رویکردهای ویژه برون مرزی در تولیدات نمایشی و یافته های این پژوهش، تغییرات بنیادی در رویکرد عوامل سریال و مضامین و نظام های نشانه‌ای سریال و تطبیق آن با سیاست ها و راهبردهای برون مرزی انجام گیرد.
در انتهای پژوهش، سه دسته پیشنهاد کلان در زمینه های توسعه سازمانی- اداری (ساختاری)، محتوایی و موضوعی در زمینه سریال های تلویزیونی ویژه برون مرزی ارائه شده است.
نظر شما