خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ پل صراط را می توان بر سردر دید، محاربه حضرت قاسم(ع) و آن زمان که امام حسین(ع) به میدان نبرد می رود، زنان بنی هاشم که به بدرقه آمده اند، نگاه زینب(س) به گهواره علی اصغر(ع) و عطشانی اش که موجب شد پدر او را به میدان ببرد شاید که دل یزیدیان به رحم آید. اما رحمی بر نوزاد شش ماهه نبود و شمشیرها بود که برهم می خورد. شمشیر مختار ثقفی که از قاتلان امام حسین (ع) انتقام می گیرد و پل صراطی که همه را به جهنم می فرستد. اینها تصاویری است که «آقاجان نقاش لاهیجانی» بر دیوارهای گچی بقعه «آقاسیدعلی» در روستای «متعلق محله» در دهستان شیرجوپشت، بخش مرکزی شهرستان لاهیجان نقاشی کرده است.
هنر وی را پیش از این بر دیوارهای بقعه آقاسید ابراهیم در روستای «باباجان دره» شهرستان املش دیده بودم. از نقاشی های دیواری که بگذریم، ضریح چوبی مزار، اوج هنر خراطان گیلان را نشان می دهد. شبکه های چوبی و شمسه هایی که دورتا دور مزار را فراگرفته است. افزون بر آن، اتاقک مزار هم پنجره های چوبی دارد که نقوش شمسه های آن شبیه ضریح چوبی است. بنای این بقعه اگرچه کوچک ولی با سبک معماری سنتی گیلان است.
اتاقک مزار در وسط قرار گرفته و دورتا دور آن ایوانی با ستون های چوبی قرار دارد. سقف، پوشیده از سفال های قرمز است و ستون ها و سرشیرهای چوبی به زیبایی بنا افزوده است. یک ضلع بنای بقعه چسبیده به مسجد همجوار است و معلوم می شود که یک ایوان در نوسازی مسجد از بین رفته است. این را دهیار روستا هم تایید می کند و می گوید: سالها پیش که مسجد روستا را چسبیده به بنای بقعه ساختند، یکی از ایوان های بقعه و نقاشی های دیواری آن از بین رفت.
«ابراهیم پاک نیت» ادامه می دهد: قبلا هر چهار ایوان و دیوارهای گچی داخل بقعه نقاشی دیواری داشت ولی به مرور زمان از بین رفت. موقع ساخت مسجد نیز بخش زیادی از نقاشی ها آسیب دید. از تازگی رنگ برخی از تیرک ها و سرشیرهای چوبی می توان فهمید که تعویض شده است.
پاک نیت توضیح می دهد: چند سال پیش با هزینه خیرین محله و دهیاری و با نظارت اداره میراث فرهنگی، بنای بقعه مرمت شد. قرار بود نقاشی ها هم مرمت شود ولی همان طور که می بینید، رها شده است.
پاک نیت توضیح می دهد: دهیاری و شورای روستا بارها از طریق اداره اوقاف و میراث فرهنگی شهرستان لاهیجان پیگیر ادامه مرمت بودند. چندماه پیش هم شورای روستا در همین زمینه جلسه ای با اوقاف و میراث فرهنگی شهرستان برگزار کرد و وعده هایی نیز برای مرمت نقاشی ها دادند. ولی هنوز اقدام عملی نشده است. امیدواریم این گزارش بانی خیر شود.
مسجد به ضلع شمالی بقعه چسبیده و بقعه سه درب غربی، جنوبی و شرقی دارد. بر سر در ضلع غربی تصویر دو پرنده نقاشی شده که در میانه آن نام بانیان و سال نقاشی دیده می شود. «صفر علی فرزند کدخدا علی اکبر » و «کربلایی جعفر فرزند صفر» در سال ۱۳۵۳ هزینه تزیینات بقعه را تقبل کرده اند. بر ازاره دیوار و نزدیک به سقف، دورتا دور اشعاری از ترجیع بند معروف محتشم کاشانی و نقوش یا محمد، یا علی، یا ابا عبدالله و... در شمسه هایی نوشته شده و در آخرین شمسه، نزیک به در نام نقاش هم ذکر شده است؛ «مشهدی آقاجان نقاش لاهیجانی».
درب بقعه تزیینات خاصی ندارد. روی درب چوبی، نام سازنده با این عنوان کنده کاری شده است: « میرزا محمد علی کوشال».
سنت نگارگری بر دیوار بقعه های گیلان، از زمان صفویه رواج یافت و نوعی سنت هنری بود که در آن وقایع مذهبی بخصوص وقایع عاشورا بر جداره دیوارها کشیده می شد. این نوع نگارگری در دوره قاجار به اوج خود رسید. «منوچهرستوده»، در ابتدای جلد دوم « از آستارا تا استرباد»، دیوار نگاری های بِقاع شرق گیلان و برخی نقاشان بنام آنها را ذکر کرده است. وی نام و تصاویری بقعه هایی که تا زمان وی نقاشی دیواری داشتند، منتشر کرد که امروز یک سند معتبر است.
با مقایسه نام و تصاویر بقعه های مذکور و شرایط فعلی متوجه می شویم بسیاری از این بقعه ها یا به‌طور کامل تخریب شده و یا بر روی نقاشی های دیواری گچ کشیده اند. نمونه تخریب کامل، ۱۲امامزادگان در روستای ملاط و نمونه از بین بردن نگاره های مذهبی در بقعه روستاهای لیالمان و زاکله بر لاهیجان است.
بعد از زلزله تابستان ۱۳۶۹ منجیل، برخی از این بقعه ها آسییب دید و متاسفانه اداره اوقاف بجای مرمت، کل بنا را تخریب و نوسازی کرد. تنها برخی از بقعه هایی که توسط اداره میراث فرهنگی گیلان، شناسایی و ثبت ملی شد، از خطر تخریب حتمی نجات یافت. ولی عمدتا مرمت نشده رها شده است.یکی از آنها، بقعه آقاسیدعلی در روستای متعلق محله است. هرچند سازه میراثی مرمت شده ولی مرمت نقاشی ها بلاتکلیف مانده است.
« مشهدی آقاجان» یکی از پرکارترین نقاشان زیارتگاه های مذهبی شرق گیلان است. به گفته یک پژوهشگر اسناد، وی پسر استاد «غلامحسین»، نقاش دوره قاجار بود.
«علی امیری» توضیح می دهد: معروفترین اثر نقاشی غلامحسین، مجموعه تاریخی «چهارپادشاهان» شهر لاهیجان است. غلامحسین، دو پسر به نام های «ابراهیم» و «آقاجان» داشت که هر دو حرفه پدر را دنبال کردند و بعد از فوت پدر، یا بناها را نقاشی و یا مرمت نقوش آسیب دیده را انجام می دادند. معمولا اهالی و یا یک نفر بانی می شد و هزینه نقاشی ها را می پرداخت.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی گیلان هم درباره بقعه متعلق محله می گوید: قدمت بقعه میراثی متعلق محله، به اوایل قاجار می رسد و همانند بسیاری از بقعه های مذهبی در شرق گیلان دارای نگاره های مذهبی است.
«ولی جهانی» با بیان اینکه مالکیت بقعه ها و بناهای مذهبی با اداره اوقاف و امور خیریه است، توضیح می دهد: اداره میراث فرهنگی طبق قانون نمی تواند برای بناهای میراثی که در مالکیت ادارت دولتی است، هزینه کند. با اینکه استحکام بخشی و تعویض سربندی و سفال بنا با هزینه دهیاری منطقه و نظارت میراث فرهنگی انجام شده است، ولی برای مرمت نقوشی که با رنگ های طبیعی کشیده شده، اداره میراث نمی تواند هزینه کند.
معاون میراث فرهنگی یادآور می شود: در این راستا چندین بار با اداره اوقاف مکاتبه شده تا برای مرمت بقعه هایی که ثبت میراثی شده ، هزینه کند؛ ولی متاسفانه پاسخ عملی ارایه نشده است.
جهانی درباره نسب مزار بقعه متعلق محله می گوید: سید علی از بازماندگان سلاطین کیایی است. کارکیاییان، آل کیا یا سادات ملاطی، دودمانی ایرانی در شمال ایران (گیلان و دیلمستان) بودند که از قرن ۸ هجری به بعد تا سال ۱۰۰۰قمری حکومت می کردند. کیاییان نسب خود را به امام چهارم شیعیان می دانند و در ابتدا زیدی مذهب بودند. سید امیر کیای ملاطی پس از شورشی ناموفق علیه ناصروندان که بر بیه پیش حکومت می کردند، درگذشت ولی پسرش سید علی کیا حکومت کیاییان را تاسیس کرد و نوادگان وی تا سال ۱۰۰۰قمری به پایتختی لاهیجان بر گیلان حکومت می کردند.
وی در مورد اصالت این هنر می افزاید: نقاشان گیلان، گچ مورد نیاز را از سنگ گچ تهیه می کردند. سنگ گچ را در کوره پخته و با وسیله ای به نام پادنگ می کوبیدند و بعد از غربال کردن مقداری الیاف برنج به منظور گرماگیری به آن اضافه می کردند. برای زیرسازی از سریش و یا مخلوط آهک و تخم مرغ استفاده می شد. بعد از طراحی اثر با ذغال، با رنگهای گیاهی و یا معدنی، اثر را رنگ آمیزی می کردند.
نظر شما