خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ عکس هوایی آن را که نگاه می کنی، شکل یک ذوذنقه است. بازار بزرگ رشت با ۳۳ هکتار مساحت، در دوره صفویه و قاجار مرکز بزرگی برای فعالیت های اقتصادی و تجاری بود. در بافت بازار، ۲۰ کاروانسرا بود که اکنون تنها هفت کاروانسرا باقی مانده است. بارها بازار رشت در اثر حوادث سوخته و بازسازی شده است؛ اما دیدن کاروانسراهایی که از عهد قاجار و پهلوی به جا مانده، یادآور روزگاری است که تجارتخانه های رشت به‌ویژه در حوزه ابریشم و برنج بسیار فعال بود.
زمانی کاروانسراها و تیمچه های بازار رشت، مرکز بارانداز کالاهای تجاری از دیگر استان ها و صدور آن به اروپا بود. اگرچه این محدوده ذوذنقه ای شکل جزو مناطق حفاظت شده تاریخی محسوب می شود و سازمان میراث فرهنگی هفت کاروانسرای به‌جامانده آن را در فهرست آثار ملی ثبت کرده است، اما متاسفانه رکود تجارت موجب شده بیشتر کاروانسراها اصالت معماری خود را از دست بدهند و کسبه با اعمال تغییراتی در معماری تیمچه ها و حجره ها، فعالیت جدید اقتصادی داشته باشند.
کاروانسراهای دورن شهری، بیشتر محل داد و ستد کالا بود تا اتراق مسافر. مهمترین رخداد تلخ برای بازار رشت، در سال ۱۳۳۰ هجری قمری رخ داد. در پی انفجار باروت و مهمات انباشته شده در سرای «میرزا احمد بزرگ» و سرایت آن به چادر مراسم عزاداری، حریق بزرگی رخ داد و به بازار رشت سرایت کرد. شدت ضایعه و خسارت های ناشی از این حریق به بازار، تا جایی رسید که حدود هزار دکان و چندین راسته و کاروانسرا یکباره خاکستر شد و عمده اموال آنها سوخته و یا از طریق اوباش به غارت رفت.
تصویر نامه مستندی، حاوی مطالبی چند از چگونگی حریق مذکور موجود است که از طریق تجار رشت به تفلیس و باکو و قزوین، به «حاج محمد علی باقر تبریزی و حاج آقا میرزا عبدالطیف باقر خامنه و آقا میرزا غلامحسین خان رضا یوف» از طریق پیک ارسال شده است. در قسمتی از متن آمده است: «متاسفانه به بیچاره اهالی، بدبختی روی داده است، لیله سوم پنج ساعت از شب گذشته الی صبح، شش کاروانسرا، دو قیصریه با آنچه مال التجار داشته، مسجد گلشن، مسجد حاج مجتهد، مدرسه و حمام صیقلان و عمده بازار رشت از کاروانسرای حاج میرزا احمد کوچک الی حمام امام جمعه با خانه مشارالیه، از راسته میخ فروشان الی جنب خانه حاجی آقا محمد مرحوم کاملا سوخته، آنکه تجار بوده بیچاره نتوانسته یک شاهی مال بیرون بیاورند...»
بعد از آن واقعه، بازاریان درصدد نوسازی سراها و بازارها بر می آیند و از همان زمان تغییراتی را در بازسازی کاروانسراها شاهد بودیم. با این حال کاروانسراهای قدیمی بازار رشت هنوز دیدنی است؛ کاروانسرای طاقی بزرگ، طاقی کوچک، سرای ملک، کاروانسرای محتشم، کاروانسرای چینیچیان و گلشن یادآور روزگاری است که تجارتخانه های رشت شکوه دیگری داشت.
*کاروانسرای ملک
کاروانسرای ملک در محدوده کوچکی از خیابان شریعتی و تقاطع خیابان تختی قرار دارد. در قدیمی ترین نقشه شهر رشت که در دوره ناصرالدین شاه و توسط «ذوالفقار خان مهندس» کشیده شده، کاروانسرای ملک دیده می شود. این کاروانسرا در دوره قاجار، یکی از قطب های مهم تجاری محسوب می شد و از این سرا برنج به روسیه صادر می شد و ابریشم تولید گیلان را از این کاروانسرا به شهرهای یزد و کاشان می فرستادند. مساحت کل کاروانسرا حدود سه هزار و ۴۰۰مترمربع است. از این مقدار هزار و ۶۵۰ مترمربع مسقف و باقی حیاط محسوب می شود.
در حال حاضر ۵۰ حجره در کاروانسرا موجود است که بیشتر به عنوان انبار کالا و یا عمده فروشی کاربرد دارد. کاروانسرای ملک به شماره ۹۹۱۶ و در تاریخ ۱۱شهریور۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
*کاروانسرای محتشم
در معماری کاروانسرای محتشم، ۲ دوره تاریخی را می توان مشاهد کرد. این کاروانسرا در دوره قاجار ساخته شده و در نقشه ذوالفقارخان مهندس(دوره ناصرالدین شاه) موجود است. کاروانسرای محتشم در اوایل دوره پهلوی بازسازی شد و در آن زمان تغییرات زیادی به لحاظ معماری پیدا کرد. این کاروانسرا در جنوب شرقی کاروانسرای گلشن قرار دارد و از دو بخش با دو حیاط مرکزی تشکیل شده است. سردرب چوبی و آجرچینی های خفته راسته بر گنبدها مهمترین ویژگی های این اثر است.
در گذشته از حجره های طبقه همکف به عنوان آشپزخانه و از طبقه همکف به عنوان مکان بازاریان استفاده می شده است. کاروانسرای محتشم به شماره ۱۵۲۱۹ در تاریخ ۲۴/۱۲/۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
*کاروانسرای گلشن
کاروانسرای گلشن در دوره صفویه ساخته شده و همواره یکی از معروف ترین و معتبرترین کاروانسراهای رشت بوده است. کاروانسرای گلشن از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی بوده که در حال حاضر ایوان شمالی آن مسدود شده است. این کاروانسرا دارای ۲حیاط مرکزی و سه مسیر دسترسی به بیرون است و توسط یک راهرو به‌هم ارتباط دارند. این حیاط در حال حاضر به عنوان محل بارگیری و تخلیه کالا و پارکینگ خودروها استفاده می شود.
کاروانسرای گلشن ۲۵ واحد تجاری دارد و حجره های آن در اطراف حیاط مرکزی قرار گرفته اند. سقف بناها به شیوه طاق ضربی اجرا گردیده و مصالح مورد استفاده گچ، خاک، آجر و تیرآهن است. موقعیت قرار گیری این کاروانسرا موجب شده به عنوان یک انبار کالا کاربری داشته باشد. گلشن از سه طرف به ۲راسته بازار و کاروانسرای محتشم راه دارد. در حجره های این کاروانسرا کالاها به‌ویژه مواد غذایی دپو شده و از طریق شبکه بازار، به دیگر مغازه های بازار فرستاده می شود.
۱۶واحد از حجره های این کاروانسرا انبار کالاست. کاروانسرای گلشن به شماره ۳۰۶۰۸ در تاریخ ۸/۱۰/۱۳۹۰ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
*کاروانسرای طاقی بزرگ و طاقی کوچک
کاروانسراهای طاقی بزرگ و کوچک در امتداد هم قرار گرفته و با یک راهرو به‌هم متصل می شود. این کاروانسرا در ضلع شمالی بازار رشت، جنب مسجد حاج مجتهد قرار گرفته است. این دو نیز در نقشه دوره ناصری دیده می شود. این دو کاروانسرا تقریبا در یک زمان ساخته شده و از نوع معماری می توان گفت متعلق به پهلوی اول می باشد. این دو کاروانسرا در گذشه مرکز تجاری فروش انواع خشکبار به‌ویژه برنج بوده است. مالکیت کاروانسرای طاقی بزرگ خصوصی بوده و متعلق به دو نفر به نام های آقایان «سوته کشیان و رضایی» است و سرقفلی حجره ها در اختیار افراد مختلفی قرار گرفته است. متاسفانه قسمت انبار کاروانسرای طاقی بزرگ -که زیرزمین آن است -در سال ۱۳۷۲ تبدیل به لباس فروشی شده است.
کاروانسرای طاقی کوچک در سال ۱۳۷۲ وقف شده است. بخشی از کاروانسرای طاقی کوچک در سال ۱۳۷۹ خورشیدی دچار آتش سوزی شد و همان زمان با نظارت اداره میراث فرهنگی گیلان مرمت گردید و به شماره ۳۳۶۹ و در تاریخ ۲۵/۱۲/۱۳۷۹ ثبت میراثی شد. کاروانسرای طاقی بزرگ در ضلع جنوبی کاروانسرای طاقی کوچک و راسته دوم زرگرها ساخته شده است. این کاروانسرا همزمان با کاروانسرای طاقی کوچک و مطابق با سنگ وقف آن در سال ۱۳۲۱ قمری ساخته شده است.
هر دو کاروانسرا دارای حیاط مرکزی و باغچه ای در میانه هستند. کاروانسرای طاقی بزرگ به شماره ۹۹۱۴ و در تاریخ ۱۱/۶/۱۳۸۲به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
*کاروانسرای چینیچیان
خانواده چینیچیان اصالتا از اهالی جمهوری آذربایجان بوده و به دلیل شرایط نامساعد تاریخی در باکو، ابتدا به انزلی و سپس به رشت مهاجرت می کنند. کاروانسرای چینیچیان در سال ۱۳۰۸ خورشیدی برابر با ۱۳۴۷ قمری(پهلوی اول) توسط برادران چینیچیان ساخته می شود. ایشان صاحب کارخانه تولید بلور بودند. بلورجات تولید شده در کاروانسرای چینیچیان به‌فروش می رسید. این خانواده پس از مهاجرت به تهران و گشایش کارخانه شان در این شهر، کارخانه رشت را تعطیل کردند.
کاروانسرای چینیچیان، بنایی درونگراست و در قسمت شمال غرب بازار نزدیک چهارسوق قرار گرفته است. پلان بنا به شکل مستطیل به ابعاد ۱/۳۳ متر در ۸/۲۶ متر و ارتفاع هشت متر به صورت یک طبقه بر روی زیرزمین بنا شده است. این کاروانسرا از ابتدا به عنوان کاروانسرای درون شهری و محلی برای خرید و فروش اجناس احداث شده است. هندسه ای مستطیل شکل دارد که کشیدگی آن شمالی- جنوبی است. حجره ها، در اطراف حیاط مرکزی چیدمان شده و ارتباط شان با بافت بازار از طریق حیاط کاروانسرا برقرار می شود.
مسیر ورود و خروج به این بنا در امتداد هم و در جهت شمال – جنوب قرار گرفته است. سردرب های دالان های ورودی باشکوه و عظمت خاصی دارند. در مجموع به کار بردن هندسه خالص و اشکال ساده به همراه تزئینات ساده و شکیل از ویژگی های شاخص معماری این بناست.
استفاده از آجر در این کاروانسرا جزء متریال های اصلی است و در برخی جاها از رنگ های آبی و زرد بر روی رنگ طبیعی آجر استفاده شده است. برای جلوگیری از آتش سوزی، سقف طاق ضربی بوده و برای اینکه باران و برف به کاروانسرا آسیب نرساند، از شیروانی و حلب به صورت دو پشته استفاده شده است. مهمترین تزئین این بنا، گره چینی سقف دالان های شمالی، جنوبی است. این تزئین ها، به طرز زیبایی آجرکاری و رنگ آمیزی شده اند. کاروانسرای چینیچیان به شماره ۳۳۶۸ در تاریخ ۲۵ اسفندماه ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
*کاروانسرای سعادت
کاروانسرای سعادت مربوط به اواخر دوره قاجار و در سال ۱۳۰۰خورشیدی ساخته شده است و معماری آن با دیگر کاروانسراها کاملا متفاوت است. این کاروانسرا در قسمت غرب بازار و شمال میدان بزرگ قرار گرفته است. از یک سو به راسته ماهی فروشان و از سویی به راسته حلبی سازان راه دارد. البته راسته حلبی سازان اکنون تبدیل به لباس فروشی شده است.
این کاروانسرا در دو طبقه با یک زیرزمین ساخته شده و حجره ها به یک حیاط بزرگ و مرکزی راه دارد. حجره های طبقه بالا از طریق ۲راه پله از دو سو به حیاط متصل می شود و طبقه فوقانی ایوانی دورتادور دارد. متاسفانه این کاروانسرا چندین نوبت دچار آتش سوزی شده و درحال حاضر مخروبه ای بیش نیست. کاروانسرای سعادت به شماره ۹۹۱۵ در تاریخ ۱۱/۲/۱۳۸۲در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
نظر شما