چُغازَنبیل، نیایشگاهی باستانی و دومین میراث جهانی ثبت شده ایران

خبرگزاری شبستان//اهواز

یکی از باشکوه ترین یادگارهای تاریخی شوش، معبد چغازنبیل است که در سده سیزدهم پیش از میلاد ساخته شده و با گذشت نزدیک به 3300 سال از پایه گذاری آن، نمادهای باعظمت شهر قدیم در آن جلوه می کند.

بناهای مقدس بر مبنای فلسفه‌ای که از اعتقاد آدمیان برمی‌خیزد، ساخته می‌شوند، زیگورات چغازنبیل از همین دست بناهای مقدس است که عناصر تفکر آمیخته با تقدس در آن دیده می‌شوند.

چغازنبیل در جنوب غربی ایران و در استان خوزستان بنا شده، این سازه در 35 کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش درکنار رودخانه دز و در نزدیکی منطقه باستانی هفت‌تپه قرار دارد، در بعضی از کتب تاریخی نام قدیمی شوش، چغازنبیل است.

این نیایشگاه توسط اونتاش ناپیریش (گال)، پادشاه بزرگ عیلام باستان در سال(1250پ.م)، برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش، ساخته شده‌؛ این مکان نزد باستان‌شناسان به «دور-اونتَش» معروف و به معنای «دژِ(قلعه) اونتاش» است و بنای چغازنبیل در میانه این این شهر مذهبی واقع شده‌ و مرتفع‌ترین بخش آن می باشد.

«چغازنبیل» که نام باستانی این بناست، واژه‌ای محلی و مرکب از دو واژه «چُغا»(در زبان لری به معنی «تپه») و زنبیل(به معنی «سبد») است که اشاره دارد به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می‌کردند.

بلندی آغازین این نیایشگاه 52 متر و در پنج طبقه بوده‌ اما امروزه ارتفاع آن 25 متر و تنها دو طبقه و نیم از آن باقی مانده‌ است و در حمله سپاه خونریز آشور بانیپال به همراه تمدن ایلامی ویران شد و سده‌های متمادی این بنا در زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست رومن گیرشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاکبرداری شد.

گرچه خاکبرداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان شد اما پس از گذشت حدود 50 سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی دفاع گذاشتن این بنا در برابر آنها آسیب های فراوانی را به این بنای خشتی - گلی وارد کرده و خصوصاً باقیمانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده‌است.

زیگورات چغازنبیل بنایی است چندطبقه و به صورت مربع که طبقه اول آن از طبقات بالایی بزرگتر و وسیعتر است، اطراف این بنای مربع شکل، حصارهای دایره‌‌ای وجود دارند که تداعی کننده ترکیب مربع و دایره در وجود این بنای مقدسند، از این لحاظ، زیگورات چغازنبیل شبیه به خانه کعبه است.

برخلاف زیگورات‌های بین‌النهرین که هر طبقه را روی طبقه قبلی می‌ساختند، در این زیگورات ساخت هر طبقه از سطح زمین آغاز شده؛ طبقه اول این زیگورات مربعی شکل و طول هر ضلع آن برابر با 105 متر یعنی تقریباً برابر طول یک زمین فوتبال او ارتفاع آن حدود 100 متر می باشد، جهات گوشه‌‌های زیگورات منطبق با چهار جهت اصلی یعنی شمال، جنوب، شرق و غرب است.

دیوارهاى این معبد از خارج با کاشى‌ها و آجرهاى لعاب‌دار آبى و سبز سیمین‌فام یا زرین‌فام پوشیده شده بوده، به‌علاوه برآمدگى‌هائى در گل پختهٔ لعاب‌دار با متونى به نام اونتشگال خارج بنا را تزئین مى‌کرده و در یکى از اتاق‌هاى این معبد تعداد زیادى از این برآمدگى‌ها که باستان‌شناسان به آن نام میخ نهاده‌اند انبار شده بود. درهای معابد و کاخ‌ها از چوب است که با میله‌های شیشه‌‌ای تزئین می‌شده‌اند.

جالب‌ترین شیئى که در حفریات چغازنبیل به‌دست آمده، مجمسهٔ گاو لعابدارى است که با کمال ظرافت و مهارت ساخته شده و کتیبه‌اى بر روى گردهٔ آن به خط عیلامى در چند ردیف نوشته شده که اکنون این مجسمه زینت‌بخش تالار موزهٔ ایران باستان است.

این گاو ظاهراً در بالاى یکى از سردرب هاى زیگورات قرار داشته است و در حال حاضر زیگورات چغازنبیل با ابهت و جلال بى‌مانندى سر به آسمان کشیده و شاهدى بر عظمت امپراتورى بزرگ عیلام مى باشد.

معبد اعلی که در بالاترین طبقه زیگورات یعنی طبقه پنجم بوده اکنون از بین رفته است، اما به نظر می‌رسد مجسمه خدایان ناپیراشا و اینشوشیناک در این معبد نگهداری می‌شده، هسته مرکزی این زیگورات از خشت خام و بدنه و نمای بیرونی آن از آجر لعابدار همراه با ساروج بسیار قوی ساخته شده است.

معبد چغازنبیل در سه باروی تودر تو ساخته شده که در هر یک از باروها، بناها و مکان های ویژه ای طراحی و بنا و بین باروهای اول و دوم سه کاخ شاهی و پنج آرامگاه زیرزمینی سلاطین عیلام و یک پرستشگاه که به "نوسکو" خدای آتش پیشکش شده بود، جای داشته است.

بین باروی دوم و سوم بازمانده های تصفیه خانه آب شهر و هفت پرستشگاه پیداست، این تصفیه خانه در زمره قدیمی ترین تأسیسات آبرسانی جهان به شمار می رود و معبد زیگورات در مرکز حصار سوم قرار گرفته، این معبد با به کارگیری میلیون ها آجر ساخته شده و یادگارهای آن هنوز پابرجاست؛ در این زیگورات چند هزار آجر نبشته دار به دست آمده که گویای دانش و سواد ایرانیان باستان است.

در هنگام خاکبرداری از زیگورات هفتاد آجر نبشته‌دار پیدا شد که روی آنها به زبان عیلامی و اکدی مطالبی بوده که نشان می‌دهد این معبد جایگاه خدایان ناپیراشا و اینشوشیناک بوده، در وسط هر یک از چهار ضلع زیگورات پلکانی وجود دارد و هر یک از آنها با دروازه‌ای مسدود می‌شده، این پله‌ها راه صعود به طبقات بالاتر بوده‌اند.

یکی از راه‌های محاسبه تعداد طبقات زیگورات در نظر گرفتن شیب همین پله‌هاست، بدین معنی که اگر پله‌ها با همین شیب به سمت بالا ادامه پیدا کنند، در طبقه پنجم به نزدیکی مرکز زیگورات، یا ورودی معبد اعلی می‌رسد.

در بدنه زیگورات چغازنبیل، پس از هر 10 ردیف آجر ساده یک ردیف آجر نبشته‌دار به کار برده شده است. تا سال 1965 در شهر دورانتاش پنج هزار و 275 آجر نبشته و خشت نبشته به زبان‌های ایلامی و آکدی کشف شده، 659 عدد از این آجرها بر بدنه زیگورات باقی مانده‌اند؛ این نوشته‌ها از وجود ادبیاتی بسیار قوی در سه هزار و250 سال پیش در سرزمین عیلام حکایت می‌کند.

زیگورات چغازنبیل درون حصارهای دایره‌ای شکل قرار گرفته است، حصار، دیوار و حلقه سنگ‌چین که مکان‌های مقدس را در بر می‌گیرند، جزو کهن‌ترین ساختارهای معماری حرم‌ها به شمار می‌روند، طاق های هلالی شکل بر روی راهروها و پلکان داخل معبد نشانگر موفقیت فوق العاده و شگفت آور معماری در ایران باستان است.

معبد چغازنبیل با گذشت چندین هزار سال از پایه گذاری، نسبت به بناهای همسان خود سالم تر مانده و یکی از دلایل این پدیده، سیستم دفع آب های باران در این معبد بوده؛ گنبد غربی معبد چغازنبیل که به صورتی ماهرانه ساخته شده به صورتی عجیب و حیرت آور در وضعیتی خوب به سر می برد.

چیزی که باعث تعجب بسیار در معماری این معبد می باشد، ابتکار هنرمندان آن دوره در اختراع و ساختن یک سیستم جدید است که آب آشامیدنی ساختمان را تهیه می کرده، آب تسویه شده به وسیله عبادتگران و پرستشگران و ساکنین آن منطقه مورد استفاده قرار می گرفت.

در خارج از محوطه این معبد بزرگ، کاخ ها و آرامگاه های خانواده شاهی در منتهی الیه زاویه شرقی شهر بنا گشته و حصاری قطور تمامی شهر را محصور کرده که مجموع طول آن به چهار کیلومتر می رسد، درب های چوبی معبد و کاخ ها، با قطعات شیشه ای تزئین می شدند.

در پشت معبد در روی زمین جای پای کودکی نقش بسته که یکی از شگفتی های این معبد آن است و بعد از گذشت هزاران سال هنوز پابرجاست؛ محقان گفته اند این جای پا، در هنگام ساخت و زمانی که آجرها نرم بوده، نقش بسته که بسیار دیدنی است.

چغازنبیل جزو معدود بناهای ایرانی است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌، این سازه در 1979 با شماره ثبت 113در فهرست میراث جهانی یونسکو جای‌گرفت، همچنین در یکم در 1348 با شماره 859 ثبت ملی شد.

پایان پیام/